Fantom ətraflar sindromu - Amputasiya edilmiş və ya itirilmiş bir ətrafın hələ də bədənə bağlı olduğu hissi. Mahiyyəti Bu, zamanla özü sağalan xroniki bir vəziyyətdir. Sensor liflərinin kəsilmiş ucları bud hərəkətləri zamanı stimullaşdıqda, xəstə hissiyyatın mövcud olmayan ətraflardan qaynaqlandığını hiss edir. Bəzən xəstə mövcud olmayan ətraflarda ağrı hiss edə bilər. Təxminən 80–100% amputasiya edilmiş şəxslər amputasiya edilmiş ətraflarında hisslər yaşayır. Bununla belə, yalnız kiçik bir faiz ağrılı fantom ətraflar hissi (fantom ağrısı) yaşayır. Bu hisslər amputasiya edilmiş şəxslərdə nisbətən çox yayılmışdır və adətən müalicəsiz iki-üç il ərzində öz-özünə yox olur. Tədqiqatlar fantom ətraflar ağrısının əsas mexanizmlərini və effektiv müalicə üsullarını araşdırmağa davam edir. Simptomlar Amputasiya edilmiş şəxslərin əksəriyyəti (80–100%) fantom ətraflar hissi yaşayır və bəziləri ağrısız hisslərə malik olur. Amputasiya edilmiş şəxs fantom ətrafların hələ də bədənin bir hissəsi olduğunu çox güclü şəkildə hiss edə bilər. İnsanlar bəzən jestlər etdiklərini, qaşınma və hətta əşyaları qaldırmağa çalışdıqlarını hiss edirlər. İtirilmiş ətraflar tez-tez daha qısa hiss olunur və ya əyri və ağrılı bir vəziyyətdə olduğu hissi yaranır. Bəzən ağrı stres, narahatlıq və hava dəyişiklikləri ilə daha da pisləşə bilər. Hava şəraitinə, xüsusilə donma temperaturundan aşağı şəraitə məruz qalmaq, həssaslığı artıra bilər. Fantom ətraflar ağrısı adətən fasiləlidir, lakin bəzi hallarda davamlı ola bilər. Ağrı hücumlarının tezliyi və intensivliyi zamanla azalır. Tarix "Fantom ətraflar" termini 1871-ci ildə Silas Weir Mitchell adlı həkim tərəfindən təqdim edilsə də, bu fenomen haqqında daha əvvəl hesabatlar var idi. Fantom ətraflar fenomeninin ilk məlum tibbi təsvirlərindən biri XVI əsrdə fransız hərbi cərrahı Ambroise Pare tərəfindən yazılmışdır. Pare, amputasiya etdikdən sonra bəzi xəstələrinin çıxarılmış ətraflarda ağrı hiss etməyə davam etdiyini müşahidə etmişdir. Uzun illər boyu fantom ətrafların səbəbi kimi amputasiya yerində periferik sinir sistemində qıcıqlanma (neyroma) əsas fərziyyə idi. 1980-ci illərin sonlarında Ronald Melzack qeyd etdi ki, periferik neyroma nəzəriyyəsi doğru ola bilməz, çünki bəzi insanlar ətrafları olmadan doğulduqları halda da fantom ətraflar hissi yaşayırlar. Melzacka görə, bədən təcrübəsi geniş bir neyron şəbəkəsi tərəfindən yaradılır, buna o "neyromatrix" adını verdi. 1991-ci ildə Pons və həmkarıları "Milli Sağlamlıq İnstitutu" (NIH) tərəfindən makak meymunlarında əsas somatosensor korteksin sensor girişi itirildikdən sonra əhəmiyyətli dərəcədə yenidən təşkil edildiyini göstərdi. Bu nəticələri eşidən V. S. Ramachandran, insanlarda fantom ətraflar hisslərinin insan beyninin somatosensor korteksində yenidən təşkil edilməsi ilə əlaqəli ola biləcəyini fərziyyə etdi. Ramachandran və həmkarıları bu fərziyyəni təsdiqlədi, çünki üzün müxtəlif hissələrinin sığallanması, itirilmiş ətrafların müxtəlif hissələrinə toxunulduğu hissini yaradırdı. Ramachandran həmçinin dünyada ilk fantom ətraflar amputasiya əməliyyatlarını həyata keçirdi, xəstələrdən itirilmiş ətrafları vizuallaşdırmağı xahiş edərək ağrını azaltdı və uzun müddətdə fantom ətraflar hissini tamamilə aradan qaldırdı – bu üsul indi güzgü terapiyası kimi tanınır. Növlər -Kinetik fantom hissləri, amputasiya edilmiş bədən hissəsinin hərəkət etdiyi hissidir (məsələn, barmaqlarınızın büküldüyünü hiss etmək). -Kinestetik fantom hissləri, amputasiya edilmiş bədən hissəsinin ölçüsü, forması və ya mövqeyi ilə bağlıdır (məsələn, əlinizin əyri bir vəziyyətdə olduğunu hiss etmək). -Eksteroseptiv fantom hissləri, amputasiya edilmiş bədən hissəsi tərəfindən hiss edildiyi düşünülən hisslərlə bağlıdır (məsələn, toxunma, təzyiq, qaşınma, temperatur və vibrasiya hissləri). Amputasiya edilmiş şəxslərin bəziləri teleskoplaşma adlanan əlavə bir hiss yaşayır. Teleskoplaşma, amputasiya edilmiş ətrafların bədənə yaxınlaşdığını hiss etməkdir. Müalicə Son 20 ildə müalicə yanaşmalarının əksəriyyəti simptomların yaxşılaşmasını göstərməyib. Müalicə yanaşmalarına antidepresanlar, onurğa beyni stimulyasiyası, vibrasiya terapiyası, akupunktur, hipnoz və "biofeedback" kimi dərmanlar daxildir. Hər hansı bir müalicənin digərlərindən daha effektiv olub-olmadığı ilə bağlı etibarlı məlumatlar yoxdur. Fantom ətrafların müalicəsində istifadə olunan "güzgü qutusu", V.S. Ramachandran tərəfindən hazırlanmışdır. Güzgü qutusu sağlam əlin və ya ətrafların əksini təqdim edir, bu da xəstəyə fantom ətrafları "hərəkət etdirməyə" və potensial ağrılı vəziyyətlərdən çıxarmağa imkan verir. Güzgü terapiyası 1990-cı illərin əvvəllərində VS Ramachandran tərəfindən təqdim edilsə də, 2009-cu ildən əvvəl bu mövzuda az tədqiqat aparılmışdır və sonrakı tədqiqatların çoxu zəif keyfiyyətdə olmuşdur. 2018-ci ilin bir nəzərdən keçirilməsində güzgü terapiyası ilə bağlı bir çox hesabatın elmi keyfiyyəti tənqid edilmişdir və 2012-2017-ci illər arasında aparılan 115 nəşrdən 15 yaxşı keyfiyyətli tədqiqat tapılmışdır. Bu, Fantom ətraflar sindromu üçün ən etibarlı, sadə və ucuz bir müalicədir.
https://www.britannica.com/science/phantom-limb-syndrome
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK448188/
https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/12092-phantom-limb-pain
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17684875/
https://www.webmd.com/pain-management/phantom-limb-pain
https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0020138322006702
https://www.news-medical.net/health/What-is-a-Phantom-Limb.aspx
https://www.mdanderson.org/cancerwise/what-is-phantom-limb-pain--5-questions--answered.h00-159699123.html
https://www.uhsussex.nhs.uk/resources/phantom-limb-sensation-pain-following-amputation/
https://www.emoryhealthcare.org/centers-programs/pain-center/treatments/phantom-limb
https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0306987715001802
https://www.physio-pedia.com/Phantom_Limb_Pain
https://medlineplus.gov/ency/patientinstructions/000050.htm
https://myhealth.alberta.ca/Health/pages/conditions.aspx?Hwid=ty6877
https://www.bidmc.org/conditions-and-treatments/brain-spine-and-nervous-system/phantom-limb-syndrome
https://www.londonpainclinic.com/conditions/phantom-limb-pain/
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10128397/
https://www.ibomturkey.com/hastaliklar/hayalet-fantom-agri-sendromu.html
https://epsikolog.com/yazi/hayalet-uzuv-sendromu
https://www.medicoverhospitals.in/tr/diseases/phantom-limb-pain/
Tarix : 16 yanvar 2025
Əksi qeyd olunmayıbsa, bu məzmun CC BY-SA 4.0 çərçivəsində yayımlanır.
