Zəncirvari birləşmə - Atomların eyni növdən olan digər atomlarla birləşərək uzun zəncirlər və mürəkkəb quruluşlar əmələ gətirmə qabiliyyəti. Mahiyyəti Bu proses kimyəvi elementlərin kovalent bağlar vasitəsilə sabit strukturlar yaratmasına imkan verir. Zəncirvari birləşmə xüsusilə karbon, Silisium, kükürd, fosfor və bor kimi elementlərdə müşahidə olunur. Bu qabiliyyət üzvi kimyanın, biokimyanın, nanomaterialların və polimer kimyasının əsas prinsiplərindən biridir. Zəncirvari birləşmə prosesi aşağıdakı kimyəvi faktorlarla müəyyən edilir: - Atomun valentlik qabiliyyəti – Elementin öz atomları ilə bir neçə kovalent bağ əmələ gətirmə qabiliyyəti zəncirvari birləşmə üçün əsas şərtdir. Məsələn, karbon 4 valentlidir və uzun karbon zəncirləri yarada bilir. - Bağ enerjisi – Eyni növdən olan atomlar arasındakı bağ nə qədər güclüdürsə, zəncirvari birləşmə bir o qədər stabil olur. Məsələn, karbon-karbon (C–C) bağlarının enerjisi yüksəkdir, bu da uzunmüddətli dayanıqlı strukturların yaranmasına imkan verir. - Elementin ölçüsü – Atom radiusu kiçik olduqda, nüvənin elektronları daha möhkəm saxlaması və stabil bağlar yaratması mümkün dır. Kiçik atomlar zəncirvari birləşmə qabiliyyətinə daha çox malikdir. - Elektron sıxlığı və orbitalların uyğunluğu – Atomların hibridləşmə qabiliyyəti və elektron sıxlığının düzgün paylaşılması uzun molekulyar quruluşların əmələ gəlməsinə imkan verir. Zəncirvari birləşmə qabiliyyətinə malik elementlər: 1. Karbon Karbon zəncirvari birləşmə qabiliyyətinə malik olan ən vacib elementlərdən biridir. Onun kiçik ölçüsü, yüksək bağ enerjisi və 4 valentliyi (C–C, C=C və C≡C bağlarını əmələ gətirmə qabiliyyəti) bu elementin mürəkkəb strukturlar yaratmasına imkan verir. Karbon atomları düz, şaxələnmiş və ya siklik molekullar əmələ gətirərək üzvi kimyanın əsasını təşkil edir. Onun yüksək reaktivliyi və polimerlərdə iştirak etmə qabiliyyəti canlı orqanizmlərdə mühüm bioloji makromolekulların yaranmasına şərait yaradır. 2. Silisium Silisium karbonla eyni qrupda (IV qrup) yerləşsə də, onun zəncirvari birləşmə qabiliyyəti daha zəifdir. Bunun əsas səbəbi Si–Si bağının enerjisinin nisbətən aşağı olması və Silisiumun oksigenlə daha güclü bağlar əmələ gətirməsidir. Bunun nəticəsində Silisium əsasən silikat və siloksan strukturlarında rast gəlinir. Silisium əsaslı polimerlər (məsələn, siloksanlar) və yarımkeçiricilər sənayedə geniş istifadə olunur. Onun elektronika və optik materiallarda tətbiqi yüksəkdir. 3. Kükürd Kükürd də zəncirvari birləşmə qabiliyyətinə malikdir. Kükürd atomları müxtəlif allotropik formalarda, məsələn, S₈ siklik molekulları və uzun polikükürd zəncirləri şəklində mövcuddur. Polikükürd strukturları vulkanizasiya prosesində, kükürd əsaslı batareyalarda və sənaye kimyasında geniş tətbiq olunur. Kükürdün yüksək reaktivliyi ona bir çox sənaye sahələrində geniş istifadə imkanı yaradır. 4. Fosfor Fosfor da zəncirvari birləşmə qabiliyyətinə malikdir. Ağ fosfor P₄ molekulları şəklində mövcud olsa da, qırmızı və qara fosfor daha uzun zəncirvari strukturlar əmələ gətirir. Fosfor əsasən bioloji molekullarda, gübrələrdə və partlayıcı maddələrdə mühüm rol oynayır. 5. Bor Bor atomları da şaxələnmiş və zəncirvari strukturlar əmələ gətirə bilər. Bor əsasən boranlar və bor nitrid kimi mürəkkəb birləşmələrdə rast gəlinir. Bor əsaslı materiallar sərtliyi və istiliyədavamlılığı ilə seçilir. Zəncirvari birləşmə üzvi kimya və biokimya, nanotexnologiya, polimer sənayesi, sənaye kimyası sahələrində tətbiq edilir. Kimyəvi xüsusiyyətlər - Bağ enerjisi: Zəncirvari birləşmələrin kimyəvi xüsusiyyətlərinin əsasını atomlar arasındakı bağ enerjisi təşkil edir. Bu enerji, atomların birləşməyi üçün sərf olunan enerji miqdarıdır. Yüksək bağ enerjisi daha dayanıqlı birləşmələrə səbəb olur. Məsələn, karbon atomları arasında C–C bağ enerjisi çox yüksəkdir (~348 kJ/mol), bu da karbonun zəncirvari birləşmələrdəki sabitliyini artırır. - Reaksiya tendensiyası: Zəncirvari birləşmələr, bağ enerjisinin yüksək olması ilə bərabər, müəyyən şəraitdə kimyəvi reaksiya göstərə bilər. Məsələn, karbon zəncirli birləşmələr üzvi reaksiyalara girə bilər, o cümlədən müxtəlif funksional qrupların əlavə edilməsi ilə yeni birləşmələr əmələ gətirir. - Katalitik fəaliyyət: Bəzi zəncirvari birləşmələr, atomlar arasındakı xüsusi bağlanma səbəbindən katalitik fəaliyyət göstərə bilər. Bu xüsusiyyət bəzi metal zəncirvari birləşmələrində və ya silisium zəncirlərində mövcuddur. - Elektron keçiriciliyi: Zəncirvari birləşmələrin kimyəvi reaksiya qabiliyyəti, onların elektron keçiriciliyinə də təsir göstərə bilər. Məsələn, karbon zəncirlərindəki pi-boruları elektron keçiriciliyini artırar və bu, xüsusilə üzvi elektron materialları üçün əhəmiyyətlidir. Fiziki xüsusiyyətlər - Ərimə və qaynama nöqtəsi: Zəncirvari birləşmələrin ərimə və qaynama nöqtələri atomlar arasındakı bağ enerjisindən asılıdır. Məsələn, yüksək bağ enerjisinə malik birləşmələr (məsələn, karbon) yüksək temperaturda ərir. - Qırılma və deformasiya: Zəncirvari birləşmələr bəzən müəyyən şərtlərdə qırılmağa və ya deformasiyaya uğramağa meyllidir. Bəzi zəncirvari birləşmələr (məsələn, silisium) daha sərt olur, digərləri isə elastik xüsusiyyətlərə malik ola bilər. - Suda həll olma: Zəncirvari birləşmələrin su ilə əlaqəsi onların kimyəvi quruluşuna bağlıdır. Karbon zəncirləri suya qarşı daha dayanıqlı və hidrofobik ola bilər, lakin silisium və bor birləşmələri müəyyən şəraitdə suda həll ola bilər. - Elektrik və istilik keçiriciliyi: Bəzi zəncirvari birləşmələr, xüsusilə karbonun allotropu olan qrafit, yüksək elektrik və istilik keçiriciliyinə malikdir. Bu cür birləşmələr elektronika və enerji sahələrində tətbiq edilir. - Zəifləmiş bağlar: Zəncirvari birləşmələrin bağları zamanla zəifləyə bilər, xüsusən temperatur, işıq və digər xarici təsirlər altında. Məsələn, fosfor və kükürd kimi elementlərdəki zəncirlərin bağları nisbətən zəif ola bilər.
https://www.doubtnut.com/qna/119574725
https://en.wikipedia.org/wiki/Catenation#CITEREFWibergWibergHolleman2001
https://www.toppr.com/ask/question/a-what-is-meant-by-catenation-name-two-elements-which-exhibit-the-property-of-catenationb/
https://www.shaalaa.com/question-bank-solutions/what-is-catenation-how-does-carbon-form-catenated-compounds_214817
https://www.geeksforgeeks.org/what-is-catenation-and-tetravalency/
https://chemizi.blogspot.com/2022/03/carbon-catenation-property.html
https://www.toppr.com/ask/question/what-is-catenation-write-the-structural-formulae-of-the-followinga/
https://www.sarthaks.com/958136/what-is-catenation-how-does-carbon-form-catenated-compounds
https://endz.in/catenation-%E0%B4%95%E0%B4%BE%E0%B4%B1%E0%B5%8D%E0%B4%B1%E0%B4%A8%E0%B5%87%E0%B4%B7%E0%B5%BB/
https://www.vhtc.org/2025/01/catenation.html?m=1
https://www.differencebetween.com/difference-between-catenation-and-polymerisation/
https://steemit.com/steemiteducation/@thescienceguy/catenation
https://www.thoughtco.com/definition-of-catenation-and-examples-604886
https://www.mometrix.com/academy/catenation/
https://www.jobilize.com/course/section/catenation-comparison-of-sulfur-to-oxygen-by-openstax
https://chem.libretexts.org/Bookshelves/Inorganic_Chemistry/Supplemental_Modules_and_Websites_(Inorganic_Chemistry)/Macromolecules/Catenation
https://www.geeksforgeeks.org/what-is-catenation/
https://www.aakash.ac.in/important-concepts/chemistry/catenation
https://unacademy.com/content/cbse-class-11/study-material/chemistry/catenation/
https://www.vedantu.com/chemistry/catenation
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC1472414/
Tarix : 31 yanvar 2025
Əksi qeyd olunmayıbsa, bu məzmun CC BY-SA 4.0 çərçivəsində yayımlanır.
