Xenakanlar (Xenacanthida və ya Xenacanthiformes) - Karbon dövründən trias dövrünə qədər yaşamış, nəsli kəsilmiş, köpəkbalığına bənzər xondrichthyeslər (qığırdaqlı balıqlar) sırası. Onlar şirin su, yarı dəniz və dayaz dəniz mühitlərində məskunlaşmışdılar. Bəzi xenakanların uzunluğu 5 metrə (16 fut) qədər çata bilərdi. Əksər xenakanlar perm dövrünün sonunda baş verən perm-yura kütləvi məhvi zamanı yox oldular, yalnız bir neçə forma trias dövrünə qədər sağ qala bildi. Təsviri Dişin əsası dil tərəfə uzanaraq, ağız və ağızdan kənar səthlərdə ayrı-ayrılıqda dairəvi düymə və bazal çıxıntı əmələ gətirir. Xenacanthidae ailəsi beş cinsdən ibarətdir: Xenacanthus, Triodus, Plicatodus, Mooreodontus və Wurdigneria. Bunların hamısı uclarının kəsikləri, tac mərkəzi, orta kənarın uzunluğu, şaquli çıxıntıların növü və mikroskopik anatomiyaya görə fərqlənir. Xenakanlar diş xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq iki qrupa bölünür - Birinci qrupda, eyni istiqamətə yönəlmiş, iki möhkəm və bir qədər aralanmış yanal çıxıntıya malik üçuclu taclar var, ortada isə hündür bir çıxıntı mövcuddur. Tac-əsas bucağı təxminən 90 dərəcədir, bir neçə dəlikli böyük, yuvarlaq zirvə düyməsi və bütün çıxıntılarda 8-9 kobud, şaquli çıxıntılar olur. - İkinci qrupda isə ikiuclu taclar var, burada iki dik, asimmetrik çıxıntı mövcuddur, medial (orta) çıxıntı distal (uzaq) çıxıntıdan daha qalındır və daima orta çıxıntıdan məhrum olur. Xenakanların bədənləri uzunsov və ilan kimidir. Onların uzun arxa üzgəcləri və başın üstündə çıxıntı şəklində böyük bir onurğa çıxıntısı var idi. Bu, dəyişilmiş arxa üzgəc çıxıntısı hesab olunur. Bu onurğa çıxıntısının hücumçulara qarşı müdafiə vasitəsi kimi xidmət etdiyi düşünülür. Bundan əlavə, iki anal üzgəcləri var idi və quyruq (kaudal) üzgəci psevdodifiserkal idi. Onların yavaş üzən balıqlar olduğu, bədənlərini yan tərəfə dalğalandıraraq hərəkət etdikləri (anguilliform lokomosiya) ehtimal edilir. Bəzi xenakanlar, məsələn Barbclabornia, 4.5–5 metr (15–16 fut) uzunluğa çata bilirdi. Digərləri, məsələn Triodus, yalnız təxminən 0.5 metr (1.6 fut) uzunluğunda olurdu. Ekologiyası Bir çox xenakanların eurihalin (duzluluğa davamlı) olduğu və şirin su ilə dəniz mühitləri arasında miqrasiya etdikləri düşünülür. Şimali Amerikanın erkən perm dövründən olan Orthacanthus platypternus növünün katadrom olduğu irəli sürülmüşdür, yəni yetkinlik yaşına çatmamış dövrlərində şirin su mühitlərinə miqrasiya edir, yetkinlik yaşına çatdıqdan sonra isə dənizə qayıdırdılar. Dişlərin izotop analizlərinə əsasən, bəzi xenakanların daimi olaraq şirin su mühitlərində yaşadığı irəli sürülmüşdür. Fransanın erkən perm dövründən olan Orthacanthus və Triodus növlərinin üzgəc onurğalarının izotop analizləri göstərir ki, bu növlər üçün böyümə,, yalnız şirin su mühitlərində baş verib. Xenakanlar tərəfindən istehsal edildiyi düşünülən, Fayolia cinsinə aid fosil yumurta kapsulları, buğa başlı köpəkbalıqlarının yumurtalarına bənzər şəkildə, ətrafında spiralvari burulmuş örtüyə malikdir. Yumurtalar hər iki ucuna doğru daralır, bir ucunda isə sapşəkilli uzantı var. Bu yumurtalar adətən şirin su çöküntülərində tapılır. Bəzi xenakanların tamamilə dəniz mühitlərində yaşadığı ehtimal olunur. Onun müasir pişik köpəkbalıqlarına bənzər şəkildə dəniz dibində yaşayan (bentik) bir ekologiyaya malik olduğu düşünülür. Əksər xenakanların pusqu yırtıcıları olduğu güman edilir. Şirin su xenakanlarının pəhrizinə temnospondil suda-quruda yaşayanlar, eləcə də paleoniskid balıqları, akanthodianlar və digər xenakanlar daxil idi.
https://en.wikipedia.org/wiki/Xenacanthida
https://www.app.pan.pl/article/item/app001262014.html
https://turia.uv.es/index.php/sjpalaeontology/article/view/26788
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10790574/
https://www.cambridge.org/core/journals/earth-and-environmental-science-transactions-of-royal-society-of-edinburgh/article/abs/environment-biotas-and-taphonomy-of-the-lower-permian-lacustrine-niederhaslich-limestone-dohlen-basin-germany/A2243580EA629E7D75F22120207E4401
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC2596183/
https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/08912963.2013.838953
https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0009254113000508?via%3Dihub
https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-paleontology/article/abs/new-species-of-bransonella-chondrichthyes-xenacanthimorpha-bransonelliformes-from-the-middle-permian-kaibab-formation-of-northern-arizona/7AEAF76B92A7D99588084065F0B865C6
Tarix : 17 dekabr 2024
Əksi qeyd olunmayıbsa, bu məzmun CC BY-SA 4.0 çərçivəsində yayımlanır.
