Urumçi döyüşü - 1933-cü ildə Çinin Sincan Uyğur Muxtar Bölgəsinin mərkəzi olan Urumçidə baş vermiş mühüm bir döyüş. Bu döyüş, Sincan bölgəsindəki müxtəlif etnik və siyasi qruplar arasında gərginliyin nəticəsi olaraq meydana gəlmişdir. O dövrdə Sincanda, xüsusilə Uyğur xalqı, Çin mərkəzi hökumətinə qarşı öz müstəqilliyini tələb edirdi. Tarixi arxa plan 1911-ci ildə Çin İmperiyasının devrilməsi ilə mərkəzi hökumətin zəifləməsi, ölkənin uzaq bölgələrində müxtəlif etnik və siyasi qrupların öz hakimiyyətlərini qurmaq üçün cəhd etməsinə səbəb olmuşdu. Sincan, Çinin strateji baxımdan mühüm və geniş ərazisinə sahib bir bölgəsi idi və burada Uyğurlar, qazaxlar və digər türkdilli xalqlar, mərkəzi hökumətin təzyiqinə qarşı öz müstəqilliklərini tələb edirdilər. Şərqi Türküstan Respublikasının qurulması 1931-ci ildə, Sincandakı Uyğurlar Çinin hökumətinə qarşı başqaldıraraq, Şərqi Türküstan Respublikasını qurmuşdular. Bu cümhuriyyətin yaradılması, Sincanda Çin mərkəzi hakimiyyətinə qarşı artan etnik və siyasi təzyiqlərin nəticəsi idi. 1933-cü ildə Uyğurlar, Urumçini Şərqi Türküstan Respublikasının paytaxtı olaraq seçdilər və Çindən müstəqilliklərini elan etdilər. Bu cümhuriyyətin qurulması, Çin mərkəzinin əleyhinə olan Uyğurların müstəqillik arzularının bir simvolu idi. Yang Zengxin və Çin Hökumətinin müdaxiləsi Sincanda Çin mərkəzi hökumətinin nümayəndəsi olan Yang Zengxin, bölgədəki hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün müxtəlif etnik qruplar arasında bir balans yaratmağa çalışmışdı. Lakin, Sincanda Uygurların müstəqillik istəyinin artması, Çin hökumətini bölgəyə hərbi müdaxilə etməyə məcbur etmişdi. Yang Zengxin və Çin hökuməti, Şərqi Türküstan Respublikasının fəaliyyətini dayandırmaq və Sincanda öz hakimiyyətlərini bərpa etmək üçün ciddi təzyiqlərə başlamışdılar. Urumçi döyüşü və nəticələri 1933-cü ildə, Çin hökumətinin qüvvələri Urumçiyə hücum edərək, Şərqi Türküstan Respublikasının qüvvələrini məğlub etdilər. Bu döyüş, Urumçini yenidən Çin mərkəzi hakimiyyətinin əlinə keçirdi və Şərqi Türküstan Respublikasının varlığı sona çatdı. Çin ordusu, Urumçini ələ keçirdikdən sonra bölgədəki hakimiyyəti bərpa etdi və Sincanda mərkəzi hökumətin nəzarəti tam təmin olundu. Bu döyüş, həmçinin Uyğurların müstəqillik arzusunun başında durduğu mübarizənin, Çin tərəfindən nə qədər sərt şəkildə qarşılandığını göstərdi. Çin hökuməti, Sincandakı etnik qrupları öz hakimiyyəti altına almağa çalışsa da, Uyğurların müstəqillik mübarizəsi sona çatmamışdı. Sonrakı dövr və təsirləri Urumçi döyüşünün nəticəsində Çin Sincandakı hakimiyyətini gücləndirmiş olsa da, bölgədəki Uyğur xalqının müstəqillik istəyinin qarşısını almaq mümkün olmadı. 1933-cü ildən sonra da Uyğurlar, Çin hökumətinə qarşı mübarizəni davam etdirdilər, lakin Çin, Sincandakı nəzarətini davam etdirmək üçün sərt siyasətlər tətbiq etdi. Bugünki təsirlər Urumçi döyüşü və sonrasındakı hadisələr, Sincanda Uyğurların Çindən müstəqillik arzularının və etnik gərginliklərin başlıca göstəricisidir. Bu döyüşün və ona bağlı hadisələrin günümüzdəki təsiri, Sincanda yaşayan Uyğurların Çinə qarşı mübarizələrinin və Çin hökumətinin bölgədə tətbiq etdiyi sərt siyasətlərin əsasını təşkil edir. 21-ci əsrdə Sincandakı insan hüquqları pozuntuları və etnik zülm, beynəlxalq aləmdə müzakirə mövzusu olmuşdur.
https://military-history.fandom.com/wiki/Battle_of_%C3%9Cr%C3%BCmqi_(1933%E2%80%931934)
https://east-turkistan.net/first-east-turkistan-republic-1933-1934/
https://www.persee.fr/doc/cmr_0008-0160_1991_num_32_1_2265
https://journals.openedition.org/chinaperspectives/648
https://www.jstor.org/stable/24537108
https://www.degruyter.com/document/doi/10.4159/9780674970441-011/pdf?licenseType=restricted&srsltid=AfmBOorJJl8DaVsRQOCg8vZFNvr1-UG_MAXTS8kjuIyEXqekbefrQpBp
Tarix : 9 fevral 2025
Əksi qeyd olunmayıbsa, bu məzmun CC BY-SA 4.0 çərçivəsində yayımlanır.
