Teleskop effekti (və ya teleskop illüziyası) - Psixologiya və yaddaş tədqiqatlarında müşahidə olunan bir fenomen olub, insanların müəyyən hadisələrin vaxtını düzgün xatırlamamasını ifadə edir. Bu effekti yaşayan insanlar hadisələrin gerçəkdən daha yaxın (irəli teleskop) və ya daha uzaq (geri teleskop) baş verdiyini düşünürlər. Mahiyyəti Bu effekt, əsasən, yaddaşın müəyyən zaman məkanlarını düzgün idarə edə bilməməsi ilə bağlıdır. İnsanlar hadisələrin əhəmiyyətinə, hisslərinə və ya digər kontekstual amillərə əsasən hadisələrin vaxtını təhrif edə bilərlər. Teleskop effekti araşdırmalarda, sorğularda və hüquqi ifadələrdə zaman dəqiqliyini təsir edə bilər. Teleskop effekti əsasən insan yaddaşının hadisələri zamanla necə emal etdiyini göstərir. Bu, təkcə psixoloji fenomen olmayıb, həm də gündəlik həyatda və elmi tədqiqatlarda qarşıya çıxan bir məsələdir. Gəlin daha geniş izah edək: Növləri 1. İrəli teleskop effekti: İnsan keçmişdə baş vermiş bir hadisənin daha yaxın zamanda baş verdiyini düşünür. Məsələn, iki il əvvəl baş verən bir hadisəni sanki bir il əvvəl baş vermiş kimi xatırlamaq. 2. Geri teleskop effekti: İnsan bir hadisənin reallıqdan daha uzaq bir vaxtda baş verdiyini hiss edir. Məsələn, bir il əvvəl baş verən bir hadisəni üç il əvvəl olmuş kimi təsəvvür etmək. Səbəbləri 1. Hadisələrin əhəmiyyəti: İnsanlar daha vacib və ya emosional cəhətdən dolğun hadisələri daha yaxın zamanda baş vermiş kimi xatırlamağa meyllidirlər. Məsələn, toy, məzuniyyət və ya bir faciəni yaddaşda “təzə” saxlamaq. 2. Vaxtın təhrif olunması: İnsanlar üçün gündəlik həyatın monotonluğu zaman anlayışını bulanıqlaşdıra bilər. Bunun nəticəsində, yaxın zamanda baş vermiş adi bir hadisə uzaq bir tarixə aid edilə bilər. 3. Yaddaşın quruluşu: Beyin müəyyən məlumatları sadələşdirərək saxlayır. Hadisələr arasında əlaqələr qurulanda vaxtın dəqiq konturu bəzən itir. Tətbiq sahələri - Hüquq sistemi: Şahid ifadələrində teleskop effekti böyük problem yarada bilər. Məsələn, şahid bir cinayət hadisəsinin vaxtını səhv xatırlaya bilər ki, bu da təhqiqatın gedişinə təsir edə bilər. - Marketinq və istehlakçı davranışı: İnsanlar məhsul və ya xidmətlə bağlı təcrübələrini zamanla səhv əlaqələndirə bilər. Məsələn, bir məhsuldan məmnun qalmayan istehlakçı problemli hadisənin daha əvvəl və ya daha sonra baş verdiyini deyə bilər. - Tarixi yaddaş: İnsanlar bəzən tarixi hadisələri daha yaxın və ya daha uzaq baş vermiş kimi xatırlayırlar. Məsələn, müasir nəsil 1990-cı illəri “çox da uzaq olmayan keçmiş” kimi hiss edə bilər, baxmayaraq ki, aradan on illiklər keçib.
https://thedecisionlab.com/biases/telescoping-effect#
https://www.learntoinfluence.com/the-telescope-effect-how-the-distant-view-elevates-you/
https://stargazingireland.com/telescope-focal-length/
https://scholarworks.utep.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=2294&context=cs_techrep
Tarix : 11 yanvar 2025
Əksi qeyd olunmayıbsa, bu məzmun CC BY-SA 4.0 çərçivəsində yayımlanır.
