SHELL modeli - Atom nüvəsinin daxili quruluşunu və xüsusiyyətlərini izah edən əsas nəzəriyyələrdən biri. Bu modelə görə, protonlar və neytronlar nüvədə müəyyən enerji səviyyələrində yerləşən kvant qabıqlarında (qatlarında) düzülürlər. Elektronların atom orbitallarında yerləşməsinə bənzər şəkildə, nüvədəki hissəciklər də spesifik kvant mexanikası qanunlarına uyğun olaraq təşkil olunur. Tarix Bu model Maria Göppert Mayer və J. Hans D. Jensen tərəfindən 1949-cu ildə təklif edilmiş və onlar bu işlərinə görə 1963-cü ildə Nobel mükafatına layiq görülmüşlər. SHELL modeli nüvə stabilliyi, radioaktiv parçalanmalar və nüvə reaksiyaları kimi bir çox mühüm fizik hadisələri izah etməkdə mühüm rol oynayır. Atom nüvəsinin daxili quruluşunu izah etmək üçün bir neçə nəzəri model təklif olunmuşdur. Bunlardan biri damcı modeli (liqid drop model) idi. Damcı modeli nüvənin maye damcısına bənzər davranış sərgilədiyini və nüvə parçalanmasının əsas xüsusiyyətlərini izah edə bilsə də, bəzi eksperimental müşahidələri açıqlamaqda çətinlik çəkirdi. Xüsusilə, bəzi nüvələrin qeyri-adi dərəcədə sabit olması müşahidə olunurdu. Məsələn, proton və ya neytron sayı 2, 8, 20, 28, 50, 82, 126 olan nüvələr digər nüvələrlə müqayisədə daha sabit idi. Bu ədədlər sehrli ədədlər (magic numbers) adlanır və onların mövcudluğu nüvənin təkcə ümumi qüvvələrin təsiri ilə deyil, həm də müəyyən qabıq strukturlarına malik olduğunu göstərirdi. 1949-cu ildə Maria Göppert Mayer və Jensen müstəqil şəkildə SHELL modelini inkişaf etdirdilər. Onların modeli nüvədəki proton və neytronların orbitallarda yerləşdiyini, spin-orbit qarşılıqlı təsiri nəticəsində enerjilərin ayrıldığını və sehrli ədədlərin bu təsirin nəticəsində meydana gəldiyini izah edirdi. Əsas prinsiplər 1. Nüvənin qabıq quruluşu SHELL modelinə əsasən, nüvədəki protonlar və neytronlar məyyən enerji səviyyələrində yerləşirlər. Bu enerji səviyyələri elektron orbitallarına bənzəsə də, onların fərqli kvant ədədləri ilə müəyyən olunduğu müşahidə edilir. Protonlar və neytronlar nüvədə müstəqil şəkildə hərəkət edir. Onlar müəyyən kvant qabıqlarında yerləşirlər. Hər bir qabığın maksimal tutumu var, bu tutum kvant mexanikası qanunları ilə təyin edilir. 2. Sehrli ədədlər və nüvə stabilliyi SHELL modeli sehrli ədədlərin mövcudluğunu izah edə bilir. Bu ədədlər 2, 8, 20, 28, 50, 82 və 126-dır. Proton və ya neytron sayı bu ədədlərdən birinə uyğun gələn nüvələr xüsusi dayanıqlılıq nümayiş etdirirlər. Məsələn: Helium-4 (2 proton, 2 neytron) Oksigen-16 (8 proton, 8 neytron) Kalsium-40 (20 proton, 20 neytron) Bu nüvələr digər izotoplarla müqayisədə daha sabitdirlər və çürüməyə daha az meyillidirlər. 3. Spin-orbit qarşılıqlı təsiri SHELL modelində əsas konseptlərdən biri spin-orbit qarşılıqlı təsiridir. Bu, proton və ya neytronun öz spin hərəkətinin onun orbit hərəkəti ilə qarşılıqlı təsirindən yaranan enerjidir. Bu qarşılıqlı təsir sayəsində: Nüvədəki enerji səviyyələri ayrılır. Sehrli ədədlər məhz bu enerjilərin xüsusi strukturundan yaranır. Spin-orbit qarşılıqlı təsiri olmasaydı, sehrli ədədlərin mövcudluğunu izah etmək mümkün olmazdı. SHELL modeli bir çox fiziki prosesləri izah etməkdə geniş istifadə olunur. 1. Radioaktiv parçalanmaların və nüvə reaksiyalarının izahı Beta çürüməsi zamanı nüvədə orbitlərdə yerləşən proton və neytronlar dəyişə bilər. Sehrli ədədlərə malik nüvələr radioaktiv parçalanmalara daha az meyilli olur. 2. Nüvə energetikası və reaktorlar SHELL modeli nüvə parçalanmasının mexanizmini daha yaxşı izah edir. Nüvə yanacaqlarının seçilməsində və reaktor sabitliyinin hesablanmasında tətbiq olunur. 3. Astrofizikada tətbiqlər Supernova partlayışlarının mexanizmini izah etməyə kömək edir. Neytron ulduzlarının və ağ cırtdanların stabilliyini öyrənmək üçün istifadə olunur. Kosmik şüaların mənşəyi ilə bağlı araşdırmalarda istifadə edilir.
https://en.wikipedia.org/wiki/SHELL_model
https://en.wikipedia.org/wiki/Nuclear_shell_model
https://www.britannica.com/science/atom/Nuclear-shell-model
https://skybrary.aero/articles/icao-shell-model
https://www.britannica.com/science/shell-nuclear-model
https://byjus.com/physics/shell-model/
https://phys.libretexts.org/Bookshelves/Nuclear_and_Particle_Physics/Nuclear_and_Particle_Physics_(Walet)/04%3A_Nuclear_Models/4.01%3A_Nuclear_Shell_Model
https://oer.physics.manchester.ac.uk/NP/Notes/Notes/Notesse23.xht
https://www.sciencedirect.com/topics/engineering/shell-model
http://aviationknowledge.wikidot.com/aviation:shell-model-interface-errors
http://aviationknowledge.wikidot.com/aviation:schell-model
http://aviationknowledge.wikidot.com/aviation:shell-t-model
https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9781351218580/human-factors-flight-frank-hawkins-harry-orlady
https://www.taylorfrancis.com/books/mono/10.4324/9781315263878/human-error-approach-aviation-accident-analysis-douglas-wiegmann-scott-shappell
https://skybrary.aero/bookshelf/icao-circular-240-an144-human-factors-digest-no7-investigation-human-factors-accidents-and
https://books.google.az/books?id=vWtBDgAAQBAJ&redir_esc=y
https://assignmentpoint.com/definition-of-nuclear-shell-model/
https://www.numerade.com/ask/question/draw-a-shell-model-of-these-molecules-potassuim-chloride-kciand-calcuim-chloride-09817/
Tarix : 31 yanvar 2025
Əksi qeyd olunmayıbsa, bu məzmun CC BY-SA 4.0 çərçivəsində yayımlanır.
