Salutogenez nəzəriyyəsi - İsveçrəli sosioloq Aaron Antonovski tərəfindən irəli sürülən konsepsiya. Bu nəzəriyyə, insanların sağlamlıq və xəstəlik arasındakı spektrdə necə mövqe tutduqlarını və sağlamlığa necə meyl etdiklərini izah etməyə çalışır. Antonovskinin bu nəzəriyyəsi sağlamlığın qorunmasını xəstəliyin qarşısını alma və ya müalicə etmə yanaşmasından daha fərqli bir perspektivdən ələ alır. Əsas anlayışlar Sağlamlıq-düşüklük spektri: Salutogenez nəzəriyyəsinə görə, sağlamlıq statik deyil, bir spektrdir. İnsanlar bu spektrin sağlamlıq və xəstəlik qütbləri arasında hərəkət edir. Kohorens hissi (Sense of Coherence - SOC): Bu, insanın həyatını mənalı, idarə oluna bilən və başa düşülən bir sistem kimi qavramasıdır. Kohorens hissi üç komponentdən ibarətdir: 1. Anlaşılma (Comprehensibility): İnsanların həyatda qarşılaşdıqları hadisələri məntiqli və aydın şəkildə izah edə bilmələri. 2 İdarəetmə (Manageability): Resursların mövcud olduğunu və çətinliklərlə mübarizə aparmağın mümkünlüyünü hiss etmə. 3. Mənalılıq (Meaningfulness): Həyatın mənalı olmasına inanc. Resurslar və stresi idarə etmə Salutogenez nəzəriyyəsində fərdin streslə qarşılaşdığı zaman istifadə etdiyi "ümumi müqavimət resursları" (Generalized Resistance Resources - GRRs) vacibdir. Bu resurslara təhsil, sosial dəstək, özünəinam və maddi resurslar daxildir. Salutogenez yanaşması, xəstəliklərin səbəblərinə fokuslanan patogenez (xəstəlik nəzəriyyəsi) ilə ziddiyyət təşkil edir. Patogenez xəstəlikləri və onların səbəblərini araşdırarkən, salutogenez sağlamlığı artıran və insanların streslə mübarizə qabiliyyətini gücləndirən amilləri araşdırır. Tətbiq sahələri Sağlamlıq təhsili Psixoloji sağlamlıq İctimai sağlamlıq proqramları Müalicə və reabilitasiya Bu nəzəriyyə, insan sağlamlığına fərqli bir perspektivdən baxaraq, profilaktika və uzunmüddətli rifahın təmin olunmasına yönəlmiş yanaşmaları təşviq edir. Salutogenez nəzəriyyəsi, sağlamlıq və rifah anlayışına fərqli yanaşma gətirir. Antonovskinin bu nəzəriyyəsi daha çox xəstəliyin qarşısını alma və ya müalicədən çox, sağlamlığı təşviq etmə yollarını anlamağa yönəlib. Daha sadə dillə desək, bu nəzəriyyə “insan necə sağlam qala bilər?” sualına cavab axtarır. Salutogenez haqqında əlavə izahlar 1. Sağlamlıq üzərində fokuslanma Salutogenez, xəstəliklərin səbəbləri (patogenez) əvəzinə, sağlamlığın yaranmasına və qorunmasına diqqət yetirir. Burada əsas məqam, insanların sağlamlıq-düşüklük spektrinin hansı nöqtəsində olduqlarını müəyyən etmək və onları daha sağlam tərəfə yönəltməkdir. 2. Stres və resurslar İnsan həyatı boyunca stresli situasiyalarla qarşılaşır. Salutogenez nəzəriyyəsi deyir ki, insanların bu streslə mübarizəsi onların sağlamlığını müəyyən edir. “Müqavimət Resursları” konsepti burada mühüm rol oynayır. Bu resurslara daxili (özünəinam, emosional sabitlik) və xarici (ailə dəstəyi, iqtisadi imkanlar, təhsil) faktorlar daxildir. Güclü resurslara sahib insanlar, stresin mənfi təsirlərindən daha az əziyyət çəkirlər. Salutogenez və sosial dəstək Sosial əlaqələr və dəstək sistemi sağlamlığın əsas komponentlərindən biridir. Ailə, dostlar və icma resursları, insanın streslə mübarizə qabiliyyətini artırır və sağlamlığı qoruyur. Praktik tətbiq nümunələri Təhsil sistemi: Məktəblərdə uşaqlara sağlam həyat tərzini təşviq edən tədris proqramları. İş mühiti: İşçilərin streslə mübarizəsi üçün dəstək proqramları və sağlamlıq təşəbbüsləri. Sağlamlıq xidmətləri: Xəstələrin yalnız xəstəliklərini deyil, həm də həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmağa yönələn yanaşmalar.
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK584092/
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK435854/
https://www.sciencedirect.com/topics/social-sciences/salutogenesis
https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-030-79515-3_3
https://www.nature.com/articles/s41598-022-24825-y
Tarix : 11 dekabr 2024
Əksi qeyd olunmayıbsa, bu məzmun CC BY-SA 4.0 çərçivəsində yayımlanır.
