Öyrənilmiş çarəsizlik - İnsanların və ya heyvanların təkrar-təkrar uğursuzluq və ya mənfi təcrübələrdən sonra problemləri həll etmək və ya vəziyyətdən çıxış yolu tapmaq üçün mübarizə aparmaqdan imtina etməsini ifadə edən psixoloji konsept. Bu vəziyyət, xüsusilə təcrübə olunan çətinliklər qarşısında nəzarət hissinin itirilməsi ilə xarakterizə olunur. Konsept ilk dəfə 1960-cı illərdə amerikalı psixoloqlar Martin Seligman və Steven Maier tərəfindən təcrübələrlə tədqiq olunmuşdur. Tarixi və əsas tədqiqatlar 1. Martin Seligman və heyvan təcrübələri: Seligman və Maier öz təcrübələrində itlərdən istifadə etmişlər. Təcrübələrdə itlər elektrik şokuna məruz qalmış və iki qrupa bölünmüşdür. Birinci qrupun şokdan qaçmaq və ya qarşısını almaq üçün nəzarət mexanizmi vardı, lakin ikinci qrupa bu imkan verilmirdi. Nəticədə, ikinci qrupdakı itlər nəzarət imkanı əldə etdikdən sonra belə, mübarizə etməyi dayandırmış və passiv davranış sərgiləmişdir. Bu, öyrənilmiş çarəsizliyin təməl nümunəsi hesab edilir. 2. İnsanlar üzərində tədqiqatlar: Sonradan bu fenomen insanlar üzərində də müşahidə edilmişdir. Davamlı uğursuzluq yaşayan insanlar (məsələn, təhsil, karyera və ya şəxsi həyatda) müəyyən bir vaxtdan sonra yeni imkanları dəyərləndirməkdən imtina edirlər və "heç bir şey dəyişməyəcək" düşüncəsi ilə hərəkət edirlər. Əsas prinsiplər və simptomlar 1. Nəzarət hissinin itirilməsi: Şəxs, nə qədər cəhd göstərsə də, vəziyyətin dəyişməyəcəyinə inanır və buna görə hərəkətsizlik göstərir. 2. Motivasiyanın azalması: Fərdlər çətinlikləri həll etmək üçün səy göstərməyi dayandırır, çünki bu səylərin nəticəsiz olacağına inanırlar. 3. Koqnitiv disfunksiya: Problemləri həll etmək qabiliyyəti azalır, qərar qəbuletmə və vəziyyəti qiymətləndirmək qabiliyyətində zəifləmələr müşahidə edilir. 4. Emosional nəticələr: Şəxsdə narahatlıq, depressiya və özünəinamın aşağı düşməsi kimi psixoloji təsirlər yaranır. Öyrənilmiş Çarəsizliyin Psixologiyada Əhəmiyyəti Öyrənilmiş çarəsizlik, bir çox psixoloji vəziyyətin, xüsusilə də depressiya, anksiyete pozğunluğu, və post-travmatik stress pozğunluğu (PTSD) kimi problemlərin başa düşülməsində mühüm rol oynayır. Bu vəziyyətlərdə fərd, travmatik və ya mənfi hadisələrdən sonra gələcəkdə nəzarət edə biləcəyinə dair inamını itirir. Öyrənilmiş çarəsizliyin əsas tətbiq sahələri 1. Təhsil: Təkrar uğursuzluqla üzləşən şagirdlər yeni öyrənmə imkanlarından qaça bilər. Onlar "mən bunu edə bilmərəm" düşüncəsinə qapılaraq təhsil imkanlarından imtina edirlər. 2. Tibbi psixologiya: Xroniki xəstəlikləri olan bəzi fərdlər, müalicə və ya vəziyyətlərini yaxşılaşdırmaq üçün hər hansı tədbir görməkdən imtina edə bilərlər. 3. İş və karyera: Təkrar-təkrar rədd cavabı alan işçilər və ya iş axtaranlar mübarizəni dayandırıb passiv bir mövqedə qala bilərlər. Öyrənilmiş çarəsizliklə mübarizə üsulları 1. Müsbət təcrübələr yaratmaq: Fərdin nəzarəti yenidən hiss edə biləcəyi kiçik müvəffəqiyyətlər təmin edilməlidir. 2. Koqnitiv yenidən qurma: Fərdlərə mənfi düşüncə modellərini tanımaq və dəyişdirmək öyrədilməlidir. 3. Dəstək şəbəkəsi qurmaq: Sosial dəstək, insanların çətin vəziyyətlərdə daha mübariz olmasına kömək edir. 4. Məqsədyönlü terapiya: Kiçik və nail oluna bilən hədəflərin müəyyən edilməsi, fərdin özünə inamını artırır. Öyrənilmiş çarəsizlik və müasir araşdırmalar Son illərdə tədqiqatçılar öyrənilmiş çarəsizliyin neyrobioloji əsaslarını araşdırmağa başlamışdır. Beyin skanerləri göstərir ki, davamlı nəzarət itkisi yaşayan fərdlərin beynində amigdala və prefrontal korteks kimi sahələrdə fəaliyyət dəyişiklikləri olur. Bu, emosional tənzimləmə və qərar qəbuletmə qabiliyyətlərinə təsir edir. Öyrənilmiş çarəsizlik, psixoloji tədqiqat və müalicə sahələrində əhəmiyyətli bir anlayışdır. Fərdlərin və ya cəmiyyətlərin mənfi təcrübələrdən sonra necə reaksiya verdiyini başa düşmək üçün bu konseptdən istifadə olunur. Uğurlu mübarizə strategiyalarının inkişaf etdirilməsi fərdlərin çətinliklər qarşısında daha dözümlü və özünəinamlı olmasına kömək edir.
https://www.verywellmind.com/what-is-learned-helplessness-2795326
https://www.britannica.com/science/learned-helplessness
https://www.simplypsychology.org/learned-helplessness.html
https://humel.az/oyrenilmis-caresizlik-nedir
https://drhuseynzada.az/depressiyada-oyredilmis-caresizlik-teoremi/
https://www.linkedin.com/pulse/learned-helplessness-why-leaders-should-know-tetiana-mclemore-ph-d-
Tarix : 1 dekabr 2024
Əksi qeyd olunmayıbsa, bu məzmun CC BY-SA 4.0 çərçivəsində yayımlanır.
