Konseptualizm - Fəlsəfədə, ümumi anlayışların xarakteri ilə bağlı realizm və nominalizm arasında orta mövqe tutan nəzəriyyə. Bu yanaşma, universalların yalnız ağılın bir konsepsiyası olaraq mövcud olduğunu, lakin müstəqil obyektiv varlıqlar və ya yalnız dil etiketləri kimi mövcud olmadığını iddia edir. Tarix Konseptualizmin kökləri orta əsr skolastik fəlsəfəçilərinin müzakirələrinə gedib çıxır. Bu ideyanın ən məşhur təmsilçisi Peter Abelard idi. Abelard, universalların(ümumi anlayışların) real olduğunu, amma yalnız insan ağlında konsepsiyalar olaraq mövcud olduğunu irəli sürmüşdür. Abelardın konseptualizmi, universalların real olduğu, amma yalnız insan ağlında mövcud olduğu düşüncəsini qəbul edirdi. Realizm universalların ağıldan müstəqil (bir şeyin insanın düşüncə və şüurundan asılı olmadan mövcud olduğu hal) olaraq xarici dünyada mövcud olduğunu irəli sürərkən, konseptualizm universalları insanın onları təsəvvür etmək qabiliyyətində yerləşdirir. Konseptualizmin əsas prinsipləri 1. Universalların ağıl konsepsiyaları olaraq mövcudluğu: Universallar ağılın bir hissəsi olaraq mövcuddur, insanın təcrübələrini və obyektləri qruplaşdırmaq üçün istifadə etdiyi konsepsiyalardır. Onlar müstəqil varlıqlar kimi deyil, yalnız insan ağlında mövcuddur. 2. Reallıqla əlaqənin vasitəçiliyi: Universallar insanın xarici dünyadakı təcrübəsini və anlayışını təşkil etmək üçün zəruri bir vasitədir. Onlar müxtəlif obyektlər və hadisələr arasında ümumi keyfiyyətləri müəyyənləşdirmək və qruplaşdırmaq üçün istifadə olunur. 3. Empirik əsaslanma: Konseptualizm xarici dünyanın reallığını inkar etmir. Əksinə, bu dünyanın necə bilindiyini və anlaşıldığını, yalnız insan ağlının yaratdığı konsepsiyalar vasitəsilə baş verdiyini irəli sürür. 4. Fleksibilik və uyğunlaşma: Realizm tərəfindən təklif olunan sərt struktura qarşı, konseptualizm fərqli mədəniyyətlərin və fərdlərin universalları necə qruplaşdırıb anladığını fərqli şəkildə qəbul etməyə imkan verir. İnsan düşüncəsinin, reallığı anlamaqda aktiv rolunu vurğulayır. Müasir fəlsəfədə rolu İmmanuel Kant kimi filosoflar, universalların xarici dünyada təbii olaraq mövcud olmadığı, lakin insanın dünyanı anlaması üçün zəruri olduqları fikrini irəli sürmüşdür. Kantın transsendental idealizmi göstərir ki, səbəbiyyət, zaman və məkan, insanın təcrübəsindən əldə edilən məlumatları təşkil edən konseptual vasitələrdir və dünyanı anlamaqda vacibdirlər. Wilfrid Sellars kimi filosoflar isə dilin və konseptual çərçivələrin insanın dünyanı necə gördüyünü və başa düşdüyünü təşkil etmədəki əhəmiyyətini vurğulamışdır. Sellarsın fikrincə, insanlar sadəcə duyğu məlumatını alıcı deyil, bu məlumatları aktiv şəkildə təşkil edən və şərh edən varlıqlardır. Tənqidlər Konseptualizm, müxtəlif fəlsəfi ənənələrdən tənqidlər almışdır. Realistlər, konseptualizmin universalların obyektivliyini və obyektiv biliyin mümkünlüyünü zəiflətdiyini iddia edirlər. Əgər universallar yalnız konsepsiyalar olaraq mövcuddursa, bu halda onların obyektiv həqiqəti, fərdi ağıl və mədəniyyətə bağlı olur. Nominalistlər isə konseptualizmin universalları inkar etmə baxımından kifayət qədər ciddi olmadığını iddia edirlər. Nominalizmə görə, universallar yalnız dil konvensiyalarından ibarətdir və reallıqda heç bir əsası yoxdur.
https://plato.stanford.edu/entries/kant-conceptualism/
https://www.newadvent.org/cathen/11090c.htm
https://link.springer.com/article/10.1007/s44204-024-00161-y
https://en.wikipedia.org/wiki/Conceptualism
Tarix : 8 yanvar 2025
Əksi qeyd olunmayıbsa, bu məzmun CC BY-SA 4.0 çərçivəsində yayımlanır.
