İrsiyyətçilik və ya Hereditarianizm (lat. "hereditas" - miras) — İrsiyyətin, insanların xüsusiyyətlərinin və davranışlarının təbii, bioloji təsirlərini izah edən bir nəzəriyyə və ideologiya. Mahiyyəti Bu nəzəriyyəyə görə, insanın fiziki və psixoloji xüsusiyyətləri əsasən genetik irsiyyət tərəfindən müəyyən olunur. Hereditarianizm, eyni zamanda, sosial və mədəni davranışların da irsi təsirlərlə izah oluna biləcəyini irəli sürür. Tarix Hereditarianizmin tarixi, XIX əsrdə Ceyms F. D. Darvinin təbiət seleksiyası və genetik irsiyyətlə bağlı nəzəriyyələri ilə sıx bağlıdır. Darvinin "Təkamül Nəzəriyyəsi" və Qreqor Mendelin irsiyyətin qanunları barədəki kəşfləri, irsi faktorların insan xüsusiyyətlərini necə formalaşdırdığını başa düşməyə kömək etmişdir. Erkən dövrlərdə hereditianizmə diqqət çəkən filosoflar, xüsusən də Fransız bioloq Jean-Baptiste Lamarck, mühitin dəyişikliklərinin irsiyyət üzərində təsirini müzakirə etmişlər. Lakin XX əsrdə genomun tədqiqi və genetiklərin inkişafı, irsi təsirlərin təbiətini daha da dərinləşdirmişdir. Hereditarianizm, insanların fiziki xüsusiyyətlərinin, məsələn, boy, göz rəngi, dəri rəngi kimi genetik faktorlardan təsirləndiyini vurğulayır. Eyni zamanda, psixoloji xüsusiyyətlər, məsələn, zəka, şəxsiyyət və davranış da genetik irsiyyətlə izah olunur. Genetik araşdırmalar, müəyyən genetik xəstəliklərin, zəka səviyyəsinin və ya bəzi şəxsiyyət xüsusiyyətlərinin irsiyyətə bağlı ola biləcəyini göstərmişdir. Məsələn, bir çox tədqiqatlar, zəkada genetik təsirlərin və çevrə faktorlarının qarışığını ortaya qoyur, amma tam olaraq hansı dərəcədə irsiyyətin rol oynadığına dair mübahisələr davam edir. Sosial hereditianizm, insanların sosial davranışlarının və mövqeyinin bioloji irsiyyətlə əlaqəli olduğunu irəli sürən bir yanaşmadır. Bu ideologiya, müxtəlif sosial təbəqələrin və ya iqtisadi siniflərin irsi faktorlardan qaynaqlandığını iddia edir. Bu yanaşma, bəzən elmi nəzəriyyələrin sosial ədalət və bərabərlik məsələlərinə təsir etdiyi mübahisələrə səbəb olmuşdur. Sosial hereditianizm Sosial hereditianizm, xüsusilə sosial darvinizm ilə əlaqələndirilir. Sosial darvinizm, təkamül qanunlarının cəmiyyətə tətbiqini təklif edir və yalnız ən güclü və uyğun olanların həyatda qalacağına inanır. Tənqidlər Hereditarianizm, zaman-zaman kəskin tənqidlərə məruz qalır. Bəzi alimlər bu yanaşmanın insanlar arasında bərabərsizlikləri əsaslandırmaq üçün istifadə olunduğunu və irsiyyətin sosial ədalətsizliklərə səbəb ola biləcəyini müdafiə edirlər. Məsələn, cinsiyyət, irq və sosial siniflər üzrə bərabərsizlikləri izah etmək üçün hereditianizm təhlillərindən istifadə edilməsi, tənqidçilər tərəfindən etibarsız sayılır. Hereditarianizmin qarşısında dayanan digər əsas tənqid, insanların davranış və inkişafının yalnız irsi faktorlardan deyil, həm də mühit, təhsil və sosial təsirlərdən asılı olduğu əsaslandırmasıdır. Bir çox psixoloq və sosioloq, insanların şəxsiyyətinin və davranışının yalnız genetik irsiyyətlə deyil, həm də çevrəsi və təcrübəsi ilə formalaşdığını bildirirlər. Bugünkü tədqiqatlar hereditianizmi daha çox insan genomu və genetik xəstəliklər sahəsində təhlil edir. İnsan Genomu Layihəsi kimi layihələr, irsiyyətin və mühitin qarşılıqlı təsirini daha yaxşı anlamağa kömək edir.
https://en.wikipedia.org/wiki/Hereditarianism
https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9781118663202.wberen430
https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0166411508617318
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5985927/
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4270739/
https://medlineplus.gov/genetics/understanding/traits/intelligence/
https://embryo.asu.edu/pages/history-twins-criterion-relative-powers-nature-and-nurture-1875-francis-galton
https://archive.org/details/intelligencegene00bern
https://books.google.az/books?id=s4CKqxi6yWIC&redir_esc=y
https://www.nature.com/articles/457788a
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9909835/
https://publicsearch.people.virginia.edu/
https://en.wikipedia.org/wiki/A_Darwinian_Left
https://www.researchgate.net/publication/316367654_Hereditarianism
https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/9781118663202.wberen430
chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2023.12.18.572247v1.full.pdf
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4263368/
https://www.vocabulary.com/dictionary/hereditarianism
https://www.dictionary.com/browse/hereditarianism
https://kevinabird.github.io/2021/02/12/still-no-support.html
Tarix : 23 yanvar 2025
Əksi qeyd olunmayıbsa, bu məzmun CC BY-SA 4.0 çərçivəsində yayımlanır.
