İnkar metodu (latınca Modus tollens) - Deduktiv məntiqin əsas prinsipinə əsaslanan və nəticənin səhv olduğu zaman ilkin şərtin də səhv olduğunu göstərən məntiqi çıxarış metodu. Mahiyyəti Bu qayda, məntiqi mülahizələrdə çox istifadə olunur, çünki o, nəticə və şərt arasındakı əlaqəni müəyyən edərək səhv olan təklifləri təhlil etməyə imkan verir. Adı Latın dilindən gəlir və "necə olsa inkar" anlamını daşıyır. Modus tollens, xüsusən şərtli cümlələrin (conditional statements) inkarına əsaslanır. Bu qaydada, bir şərt doğru olduqda başqa bir nəticənin də doğru olduğunu iddia edən bir ifadənin səhv olduğunu görərək ilkin təklifin də səhv olduğu qənaətinə gəlirik. İfadəsi Premis 1: P⇒Q — Əgər P doğru olarsa, onda Q doğru olar. Premis 2: ¬Q — Q səhvdir. Nəticə: ¬P — Deməli, P də səhvdir. Başqa sözlə, əgər bir təklifin nəticəsi səhvdirsə, bu, ilkin təklifi də inkar edəcəkdir. Bu qayda deduktiv məntiqdə "səhv nəticə ilə başlanaraq ilkin şərtin səhv olduğu çıxarılır" kimi təhlil edilə bilər. Nümunələr Misal 1: Əgər yağış yağarsa, yer su olacaq. (P⇒Q) Amma yer su deyil. (¬Q) Deməli, yağış yağmayıb. (¬P) Misal 2: Əgər bu şəxs həkimdirsə, o, tibbi müalicə aparır. (P⇒Q) Amma tibbi müalicə aparmır. (¬Q) Deməli, bu şəxs həkim deyil. (¬P) Bu misallarda, nəticənin səhv olduğu zaman ilkin təklifin də səhv olduğu qənaətinə gəlinir. Tarix Kökləri qədim Yunan fəlsəfəsinə gedib çıxır. Aristotel və onun məntiqçiləri, bənzər məntiqi nəticə çıxarma üsullarını formallaşdırmışlar. Həmçinin, Aristotel "Sillogizm" anlayışını təqdim edərkən, modus tollens kimi qaydaların istifadəsini də tanımışdır. Lakin, bu qaydanın adının və daha geniş istifadə edilməsinin nəticəsində müasir dövrdə daha çox qəbul edildiyi vaxt orta əsrlər və riyaziyyatın inkişafı ilə əlaqədardır. Sonradan, XVII və XVIII əsrlərdə analitik fəlsəfə və məntiq təhlillərinin inkişafı ilə modus tollens daha da əhəmiyyətli oldu. Tətbiq sahələri - Fəlsəfə: Fəlsəfədə, xüsusən mühakimə və arqumentlər üzərində işləyərkən modus tollens istifadə edilir. Burada, arqumentin səhv olduğu sübut edilərsə, mühakimənin başlanğıc təklifi də inkar edilir. - Riyaziyyat: Riyaziyyatın əsas sahələrindən birində modus tollens, isbatların və teoremaların təsdiqlənməsi üçün istifadə olunur. İstifadə edilən deduktiv metodlar nəticələrin doğruluğunu tapmağa kömək edir. - Hüquq: Hüquqi arqumentlərdə və mübahisələrdə, dəlillərin səhv olduğunu göstərmək modus tollens-ə əsaslanır. Məsələn, bir şahidin dediklərinin səhv olduğu göstərildikdə, həmin şahidin verdiyi digər ifadələr də qüvvədən düşə bilər. - Elm və texnologiya: Həyat elmləri, xüsusilə təcrübələrin nəticələrinin səhv olduğu zaman ilkin təcrübə və hipotezlərin inkar edilməsi üçün modus tollens istifadə edilir. Burada hər hansı bir hipotezin səhv olduğu sübut edilərsə, bu hipotezin düzgün olmadığı qəbul edilir.

İstinadlar

https://en.wikipedia.org/wiki/Modus_tollens

https://www.khanacademy.org/partner-content/wi-phi/wiphi-critical-thinking/wiphi-fallacies/v/denying-the-antecedent

https://books.google.az/books?id=h_AUynB6PA8C&pg=PA39&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false

https://brill.com/view/journals/phro/47/4/article-p359_3.xml

https://plato.stanford.edu/entries/logic-ancient/#StoSyl

https://www.britannica.com/topic/modus-ponens

https://quillbot.com/blog/reasoning/modus-tollens/

https://www.analytics-toolkit.com/glossary/modus-tollens/

https://mathworld.wolfram.com/ModusTollens.html

Tarix : 22 yanvar 2025