Friedmann–Lemaitre–Robertson–Walker (FLRW) metrikası - Müasir kosmologiyanın ən mühüm konsepsiyalarından biri. Mahiyyəti Bu metrika, ümumdünya cəmiyyətinin homojen və izotrop olduğu fərziyyəsinə əsaslanaraq, kosmosa aid məkan-zamanın quruluşunu təsvir edir. FLRW metrikası, kosmologiyanın standart modelində, yəni Lambda-CDM modelində (ΛCDM) mərkəzi rol oynayır. Bu model kosmosun strukturunu, inkişafını və genişlənməsini izah edir. Tarix FLRW metrikası, 20-ci əsrin əvvəlində bir neçə mühüm alim tərəfindən işlənib hazırlanmış və hər biri böyük bir töhfə vermişdir. Bəzi alimlər kosmosun genişlənməsi və onun makroskopik strukturunun anlaşılması üçün əsas konsepsiyaları inkişaf etdirmişlər. 1. Aleksandr Friedmann (1922): Friedmann, ümumdünya modelini Eynşteynin ümumi nisbilik nəzəriyyəsinin sahəsində ilk dəfə olaraq inkişaf etdirdi. O, kosmosun izotropik (bütün istiqamətlərdə eyni) və homojen (böyük ölçüdə vahid) olduğunu fərz edərək, Eynşteynin tənlikləri üzrə kosmologiyaya dair ilk həlləri tapdı. Friedmannın tənlikləri, kosmosun genişlənməsi və ya daralması haqqında informasiya verir. 2. Georges Lemaitre (1927): Lemaitre, Friedmann ilə paralel olaraq, kosmosun genişlənməsi haqqında nəzəriyyələr irəli sürdü və "ilk atom" nəzəriyyəsini təqdim etdi. Bu nəzəriyyə, Böyük Partlayışın ilkin bir nöqtədən başladığını və kainatın zamanla genişləndiyini irəli sürürdü. 3. Howard P. Robertson və Arthur Walker (1935): Robertson və Walker, Friedmann və Lemaitrenin işlərini inkişaf etdirərək, metrikanın riyazi tərtibatını daha da ətraflı işləyib hazırladılar. Onlar homojen və izotrop bir kainatın məkan-zamanın geometriyasını təsvir edərək müasir FLRW metrikasına əsaslanan bir model ortaya qoydular. Riyazi formul FLRW metrikası, ümumi nisbilik nəzəriyyəsinin tənliklərinə uyğun olaraq homojen və izotrop kainat fərziyyələri altında bir həlli təmin edir. Bu metrika, düz və ya əyri məkanların kosmosu təsvir edir və adətən aşağıdakı şəkildə yazılır: ds^2=−c^2dt^2+a〖(t)〗^2((dr^2/ (1−kr^2))+ r^2dΩ^2) Burada: - ds^2 : Məkan-zaman intervalının diferensial elementini təsvir edir (Minkowski metrikası), -c: İşıq sürəti, - t: Zaman koordinatı, - a(t): Miqyas faktorunun funksiyası, bu da kainatın genişlənməsini və ya daralmasını təmsil edir, - r: Radial koordinat, - k: Kainatın əyri parametridir (k = 0 düz kainat, k = 1 qapalı kainat, k = -1 açıq kainat), - dΩ^2= dθ^2+ 〖sin〗^2 θ dφ^2 : Bu, künc hissəsini göstərən sferik koordinatlarla əlaqəli ölçüdür. Bu formulada, kainatın metrikası zamanla dəyişən miqyas faktoru a(t) tərəfindən idarə olunur. Bu faktör, kainatın genişlənməsini və ya daralmasını göstərir. Məkansal hissə isə k parametrindən asılıdır və bu parametr kainatın əyriliyini təyin edir. Kosmoloji təsirlər FLRW metrikası kosmologiyaya çox mühüm təsir göstərir və kainatın genişlənməsi, strukturu və kosmoloji parametrlərinin anlaşılmasında mühüm rol oynayır. Aşağıdakı əsas anlayışlar bu metrikadan əldə edilə bilər: 1. Hubble qanunu və kainatın genişlənməsi: FLRW metrikası, kainatın genişlənən olduğunu təsvir edir, burada qalaktikalar bir-birindən uzaqlaşır və miqyas faktoru a(t) artır. Bu, Hubble qanununu təsvir edir və qalaktikaların sürətinin onların bizdən olan məsafəsinə mütənasib olduğunu göstərir. 2. Böyük partlayış modeli: FLRW metrikası Böyük Partlayış nəzəriyyəsini dəstəkləyir, bu nəzəriyyəyə görə, kainat sıx və isti bir vəziyyətdən başlamış və zamanla genişlənmişdir. Metrika, t=0 anında, miqyas faktorunun sıfır olduğu və sonsuz sıxlıq və temperatur olan bir təkilliyin olduğunu proqnozlaşdırır. 3. Kosmoloji parametrlər: FLRW metrikası, Hubble sabiti, maddənin sıxlığı, radiasiyanın sıxlığı, qaranlıq enerji və əyri kosmos kimi əsas kosmoloji parametrlərin hesablanmasına imkan verir. Bu parametrlər kainatın inkişafı və sonu haqqında anlayışımızı formalaşdırır. 4. Kosmik mikrodalğa fon şüaları (CMB): FLRW metrikası, Böyük Partlayışdan sonra yaranan kosmik mikrodalğa fon şüalarının anlaşılması üçün də çərçivə təqdim edir. CMB, kainatın 380,000 yaşında olan bir şəklini təqdim edir və kosmologiyanın standart modelinin əsas sübutlarından biridir.
https://en.wikipedia.org/wiki/Friedmann%E2%80%93Lema%C3%AEtre%E2%80%93Robertson%E2%80%93Walker_metric
https://web.archive.org/web/20200111005125/http://icc.ub.edu/~liciaverde/Cosmology.pdf
https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-642-41992-8_30
https://www.aanda.org/articles/aa/full_html/2020/04/aa36602-19/aa36602-19.html
chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://people.ast.cam.ac.uk/~pettini/Intro%20Cosmology/Lecture03.pdf
https://www.sciencedirect.com/topics/physics-and-astronomy/friedmann-robertson-walker-metric
Tarix : 21 yanvar 2025
Əksi qeyd olunmayıbsa, bu məzmun CC BY-SA 4.0 çərçivəsində yayımlanır.
