Duyğu tənzimləmə modelləri (Emotion Regulation Models) - İnsanların duyğularını necə idarə etdiklərini və onlara necə reaksiya verdiklərini araşdıran nəzəri çərçivə. Bu modellər psixologiya, nevrologiya və sosiologiya sahələrində istifadə olunur, insan davranışının və psixi sağlamlığın təməl mexanizmlərini anlamağa kömək edir. Prosessual model (Process Model of Emotion Regulation) James Grossun modeli duyğuları idarə etmənin beş mərhələsini təsvir edir: 1. Situasiya seçimi: Duyğu doğuran vəziyyətlərdən qaçmaq və ya onları seçmək. 2. Situasiya modifikasiyası: Mövcud vəziyyəti dəyişdirməklə duyğulara təsir etmək. 3. Diqqət yönləndirilməsi: Diqqəti müəyyən bir istiqamətə yönəltməklə duyğuları idarə etmək. 4. Kognitiv yenidənqurma: Vəziyyəti və ya onun mənasını dəyişərək duyğuları tənzimləmək. 5. Cavab modulyasiyası: Artıq yaranmış duyğuları fiziki, davranış və ya psixoloji vasitələrlə dəyişmək. Bioloji modellər Beyin və sinir sisteminin duyğu tənzimləməsindəki rolunu araşdırır. Xüsusilə, amigdala, prefrontal korteks və limbik sistemin fəaliyyətinə diqqət yetirilir. Sosial kontekstual modellər Duyğu tənzimləməsini sosial qarşılıqlı əlaqələr çərçivəsində nəzərdən keçirir. Məsələn, empatiya, sosial normalar və dəstək şəbəkələrinin duyğulara təsiri öyrənilir. Dialektik davranış terapiyası modeli (Dialectical Behavior Therapy, DBT) DBT modeli duyğu tənzimləməsinin psixi sağlamlıq problemləri, xüsusilə borderline şəxsiyyət pozuntusu ilə əlaqəsini vurğulayır və praktik strategiyalar təqdim edir. Emotion Regulation Questionnaire (ERQ) əsasında yaranan modellər Bu model insanlar arasında fərqli duyğu tənzimləmə strategiyalarını təsnifləşdirmək üçün istifadə olunur. Əsas iki strategiyanı nəzərdə tutur: Repressiya (Suppression): Duyğuların xarici ifadəsini məhdudlaşdırmaq. Kognitiv yenidənqurma (Cognitive Reappraisal): Situasiyanın şərhini dəyişərək emosional reaksiyanı azaltmaq. Duyğu tənzimləmənin praktik əhəmiyyəti Depressiya, anksiyete və stress kimi problemlərin müalicəsində kömək edir. İnsanların duyğularını effektiv şəkildə idarə etmələri, daha sağlam sosial əlaqələr qurmağa imkan yaradır. İş mühitində və təhsil sistemində duyğu tənzimləmə məhsuldarlığını artırır. Duyğu tənzimləmənin tətbiqi perspektivi (Applied Emotion Regulation) Şagirdlərin duyğularını idarə edərək öyrənmə qabiliyyətlərini artırmaq. İdmançılarda təzyiq altında sakit qalma strategiyaları. Xroniki xəstəliklərdə stressi azaltmaq. Duyğuların "Əsasən Bioloji" tənzimlənməsi Bu yanaşma emosional reaksiyaların beyində avtomatik olaraq necə tənzimləndiyini vurğulayır. Burada fərqli neyrotransmitterlər və hormonların (məsələn, serotonin, dopamin, kortizol) rolu əsas götürülür. Lazarusun tənzimləmə nəzəriyyəsi Lazarus emosiyaların əsasən kognitiv qiymətləndirmə ilə əlaqəli olduğunu müdafiə edir. İlkin qiymətləndirmə: Hadisənin mənfi və ya müsbət olduğu müəyyənləşdirilir. İkincili qiymətləndirmə: İnsan bu vəziyyəti idarə etmək üçün hansı resurslara sahib olduğunu nəzərdən keçirir. Tənzimləmə: Bu qiymətləndirməyə əsasən emosional cavab dəyişdirilir. Heuristic-Systematic model (HSM) Bu model insanın duyğularını tənzimləmə zamanı ya "heuristic" (sürətli və səthi) yanaşmadan, ya da "systematic" (dərin və ətraflı) yanaşmadan istifadə etdiyini bildirir. Adaptiv və maladaptiv tənzimləmə Adaptiv strategiyalar: Kognitiv yenidənqurma, problem həll etmə, sosial dəstək axtarma. Maladaptiv strategiyalar: Duyğuları repressiya etmək, özünü təqsirləndirmək, maddələrdən istifadə.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34931928/
https://www.sciencedirect.com/topics/psychology/process-model-of-emotion-regulation
https://psu.pb.unizin.org/psych425/chapter/process-model-of-emotion-regulation/
https://www.frontiersin.org/journals/psychology/articles/10.3389/fpsyg.2024.1425465/full
Tarix : 19 dekabr 2024
Əksi qeyd olunmayıbsa, bu məzmun CC BY-SA 4.0 çərçivəsində yayımlanır.
