Charles Edward Spearman (1863–1945) - ingilis riyaziyyatçı, psixoloq və statistik. O, ən çox intellektual bacarıq və korrelyasiya üsulları sahəsindəki işləri ilə tanınır. Spearman, statistik analizdəki yenilikləri və psixologiyada zəka ilə bağlı nəzəriyyələrin inkişafını təmin etmişdir. Onun Spearman'ın sıralama korelyasiya əmsalı (Spearman's Rank Correlation Coefficient) və g faktorunun (genel zəka faktorunun) tərifi psixologiya və statistikada fundamental töhfələr olmuşdur. Erkən həyatı və təhsili Spearman, 1863-cü ildə İngiltərənin London şəhərində doğulmuşdur. O, Oxford Universitetində təhsil almış, əvvəlcə riyaziyyat, sonra isə psixologiya və statistikaya olan marağını inkişaf etdirmişdir. 1889-cu ildə doktorluq dissertasiyasını təqdim edərək akademik sahədəki fəaliyyətinə başlamışdır. Həyatının ilk illərində riyaziyyat və fizika ilə maraqlanmış olsa da, sonralar insan psixologiyasına dair tədqiqatlara yönəlmişdir. Əsas töhfələri və işləri Spearman'ın elmi fəaliyyəti iki əsas sahəni əhatə etmişdir: statistika və psixologiya. O, statistik üsulların təkmilləşdirilməsi və psixoloji nəzəriyyələrin inkişafı ilə məşğul olmuşdur. İki mühüm töhfəsi xüsusilə diqqət çəkir: 1. Sıralama Korelyasiya əmsalı (Spearman's Rank Correlation Coefficient):vSpearman, 1904-cü ildə sıralama məlumatları arasındakı əlaqəni ölçmək üçün Spearman's Rank Correlation üsulunu inkişaf etdirmişdir. Bu üsul, verilənlər arasında ardıcıl sıralama əlaqələrini qiymətləndirmək üçün istifadə edilir. İki dəyişənin sıralamaları arasındakı əlaqə, Spearman's Rho ilə ölçülür. Spearman'ın sıralama korrelyasiya əmsalı, -1 ilə +1 arasında dəyişir. +1 mükəmməl müsbət əlaqəni, -1 isə mükəmməl mənfi əlaqəni göstərir. Bu əmsalın 0 olması isə əlaqənin olmadığını bildirir. Bu üsul, xüsusilə ordinal verilənlər ilə işləyərkən çox faydalıdır. Məsələn, tələbələrin sıralama nəticələri və ya müştəri məmnuniyyəti tədqiqatlarında istifadə edilir. Spearman'ın sıralama korrelyasiya əmsalı, həmçinin doğrusal olmayan əlaqələri ölçmək üçün faydalıdır. 2. Zəka faktoru (g-Faktoru): Spearman, intellektual qabiliyyətlərin tək bir ümumi faktordan qaynaqlandığını irəli sürmüşdür. Bu nəzəriyyə, g faktoru olaraq tanınır və genel zəka olaraq qəbul edilir. Onun tədqiqatları göstərdi ki, fərdlər, müxtəlif psixometrik testlərdə göstərdikləri performansları əsasən birgə bir ümumi intellektual bacarıqdan (g) təsirlənirlər. Bu ideya, zəka nəzəriyyələrinin inkişafında əsaslı dəyişikliklərə səbəb olmuş və sonrakı psixoloji tədqiqatlara istiqamət vermişdir. Spearman, intellektual bacarıqların müxtəlif sahələrdə testlərlə ölçülməsi və həmin testlərin bir-biri ilə əlaqəsi üzərində çoxsaylı tədqiqatlar aparmışdır. O, çoxsaylı intellektual testlər arasında göstərilən əlaqələri analiz edərək, bu əlaqələrin ümumi bir zəka faktoru ilə izah oluna biləcəyini göstərdi. Onun təklif etdiyi bu nəzəriyyə, factorial analysis (faktorial analiz) sahəsindəki tədqiqatlara əhəmiyyətli bir töhfə olmuşdur. Zəka və intellektual bacarıqlar nəzəriyyəsi Spearman'ın zəka haqqında irəli sürdüyü nəzəriyyə psixologiyada İQ testləri və intellektual qabiliyyətlər haqqında ən erkən və təsirli yanaşmalardan biri olmuşdur. Onun təklif etdiyi g faktoru ideyası, iq testlərinin və intellektual ölçmə üsullarının əsasını təşkil etmişdir. Həmçinin, Spearman'ın iki faktorlu model: g faktoru və spesifik faktorlar (s), fərdin hər bir spesifik fəaliyyət növündə göstərdiyi qabiliyyətləri təsvir etmək üçün istifadə edilmişdir. Spearman'ın nəzəriyyəsi, həmçinin psixometrik testlərin əhəmiyyətli inkişafına təkan vermişdir. O, zəkanın yalnız fərdi intellektual qabiliyyətlərlə ölçülmədiyini, həm də müxtəlif testlərdə göstərilən performansın ümumi bir faktorun (g faktoru) təsiri altında olduğunu göstərmişdir. Bu yanaşma, psixologiya sahəsində çoxsaylı tədqiqatların aparılmasına və zəka haqqında daha dərindən düşünməyə səbəb olmuşdur. Əhəmiyyəti və mirası Spearman'ın işləri, statistikanın və psixologiyanın müxtəlif sahələrində geniş təsir göstərmişdir. O, statistik üsulların tətbiqini psixologiyada və digər sosial elmlərdə təkmilləşdirmiş, zəka və intellektual qabiliyyətlərin ölçülməsi sahəsində öncül bir şəxsiyyət olmuşdur. Onun tədqiqatları, xüsusilə intellektual testlərin inkişafı və statistik analizlərin tətbiqi sahələrində əhəmiyyətli irəliləyişlərə səbəb olmuşdur. Spearman, həmçinin psixometrik nəzəriyyələrin əsasını qoymuş və zəkanın təbii bir ölçü vahidi olaraq qəbul edilməsinə yönəlmiş araşdırmalar aparmışdır. Onun "ümumi zəka" anlayışı, çoxsaylı zəka nəzəriyyələrinin və İQ testlərinin inkişafına təsir göstərmişdir. Bugünkü günə qədər Spearman'ın işləri, psixologiya və statistik tədqiqatların əsas mövzularından biri olaraq qalır.
https://www.britannica.com/biography/Charles-E-Spearman
https://en.wikipedia.org/wiki/Charles_Spearman
https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rsnr.1996.0007
http://archive.org/details/proofmeasurement00speauoft
http://eyeonsociety.co.uk/resources/Spearman-on-Intelligence.pdf
https://intelltheory.com/intelli/
https://www.pure.ed.ac.uk/ws/portalfiles/portal/8897614/a_conversation_between_charles_spareman.pdf
https://www.research.ed.ac.uk/en/publications/a-conversation-between-charles-spearman-godfrey-thomson-and-edwar
Tarix : 30 noyabr 2024
Əksi qeyd olunmayıbsa, bu məzmun CC BY-SA 4.0 çərçivəsində yayımlanır.
