Cekfrut (Artocarpus heterophyllus) - Əncir, tut və çörək meyvəsi ailəsinə (Moraceae) aid ağac növü. Cekfrut, çəkisi 55 kq-a (120 funt), uzunluğu 90 sm-ə (35 düym), diametri isə 50 sm-ə (20 düym) çatan ən böyük ağac meyvəsidir. Yetkin bir cekfrut ağacı ildə təxminən 200 meyvə, daha yaşlı ağaclar isə 500-ə qədər meyvə verə bilər. Cekfrut, yüzlərlə və ya minlərlə fərdi çiçəkdən ibarət çoxlu meyvədir və yetişməmiş meyvəsinin ətli ləçəkləri yeyilir. Cekfrut ağacı tropik düzənliklərə çox yaxşı uyğunlaşmışdır və Hindistan, Banqladeş, Şri Lanka, Filippin, İndoneziya, Malayziya və Avstraliya tropik bölgələrində geniş şəkildə yetişdirilir. Yetişmiş meyvə (növündən asılı olaraq) şirin olur və desertlərdə istifadə edilir. Konservləşdirilmiş yaşıl cekfrut yumşaq dadı və ətə bənzər teksturası ilə "tərəvəz əti" olaraq adlandırılır. Cekfrut Cənubi və Cənub-Şərqi Asiya mətbəxlərində geniş istifadə edilir. Yetişmiş və yetişməmiş meyvələr yeyilə bilər. Meyvə beynəlxalq miqyasda konservləşdirilmiş, dondurulmuş və soyudulmuş formada mövcuddur. Adları. "Jackfruit" sözü portuqal dilindəki jaca sözündən götürülmüşdür, bu isə öz növbəsində Malayalam dilindəki chakka (ചക്ക) terminindən yaranmışdır. İngilis dilində "jackfruit" adı ilk dəfə həkim və təbiətşünas Garcia de Orta tərəfindən 1563-cü ildə yazdığı "Colóquios dos simples e drogas da India" kitabında istifadə edilmişdir. Bir neçə əsr sonra botanist Ralph Randles Stewart, adın Şərqi Hindistan Şirkətində Benqaliya, Sumatra və Malayada işləmiş olan şotlandiyalı botanist William Jackin (1795–1822) şərəfinə qoyulduğunu irəli sürmüşdür. Təsviri. Forması, gövdəsi və yarpaqları: Həmişəyaşıl bir ağac kimi böyüyür, nisbətən qısa gövdəyə və sıx budaqlara malikdir. Cekfrut ağacının qabığı qırmızımtıl-qəhvəyi və hamardır. Qabıq zədələndikdə südlü bir şirə ifraz olunur. Yarpaqlar növbəli və spiral şəkildə düzülür. Onlar yapışqan, qalın və bir saplaqla yarpaq lövhəsinə bölünmüşdür. Saplaq 2,5–7,5 sm (1–3 düym) uzunluğunda olur. Dəri kimi qalın olan yarpaq lövhəsi 20–40 sm (7–15 düym) uzunluğunda, 7,5–18 sm (3–7 düym) enindədir və uzunsovdan yumurtaşəkilliyə qədər dəyişir. Cavan ağaclarda yarpaqların kənarları nizamsız şəkildə parçalanmış və ya bölünmüşdür. Yaşlı ağaclarda isə yarpaqlar yuvarlaq, tünd yaşıl rəngdədir və kənarları hamar olur. Yarpaqaltılar (stipullar) yumurtaşəkillidir və uzunluğu 1,5–8 sm (5/8–3+1/8 düym) arasında dəyişir. Çiçəkləri Cekfrut çiçəkləri gövdədə, budaqlarda və ya zoğlarda (kolliflorluq) əmələ gəlir. Cekfrut ağacları monoikdir, yəni həm dişi, həm də erkək çiçəklər bir ağacda olur. Çiçəklər saplaqlıdır, silindrikdən ellipsoidə və ya armudşəkilli formaya malikdir, təxminən 10–12 sm (4–4¾ düym) uzunluqda və 5–7 sm (2–3 düym) enindədir. Əvvəlcə tamamilə yumurtaşəkilli örtük təbəqələri ilə bürünmüş olur ki, bunlar da tezliklə tökülür. Çiçəklər kiçikdir və ətli çiçək oxunda yerləşir. Erkək çiçəklər yaşılmtıldır və bəzi çiçəklər sterildir. Erkək çiçəklər tüklüdür və çiçək örtüyünün ucları iki 1–1,5 mm (3/64–1/16 düym) membranla bitir. Fərdi və nəzərəçarpan erkəkciklər düz, sarı və yuvarlaq anterlərə malikdir. Tozcuqlar çox kiçik, təxminən 60 mikron diametrindədir. Tozcuqlar paylanandan sonra erkəkciklər kül rənginə çevrilir və bir neçə gün sonra tökülür. Yaşımtıl dişi çiçəklər tüklü və boru formalı çiçək örtüyünə, həmçinin geniş, kapitat və ya nadir hallarda iki hissəli çapacağa malik yumurtalığa sahibdir. Çiçəkləmə dövrü dekabrdan fevral və ya marta qədərdir. Meyvəsi Ellipsoiddən yuvarlaq formaya qədər dəyişən meyvə, çoxsaylı çiçəklərin yumurtalıqlarının birləşməsindən əmələ gəlir. Meyvələr uzun və qalın bir sapla gövdədə böyüyür. Onlar müxtəlif ölçülərdə olur və ilkin sarımtıl-yaşıl rəngdən sarıya, yetişəndə isə sarımtıl-qəhvəyi rəngə çevrilir. Meyvə 30–100 sm (10–40 düym) uzunluqda, 15–50 sm (6–20 düym) diametrindədir və çəkisi 55 kq-a (121 funt) qədər ola bilər – bu, bütün ağacda yetişən meyvələr arasında ən böyüyüdür. Meyvə lifli, ağımtıl bir nüvədən (çiçək oxu) ibarətdir, qalınlığı 5–10 sm (2–4 düym) arasındadır. Buradan 10 sm (4 düym) uzunluqda çoxlu fərdi meyvələr şüalanır. Bir meyvədə təxminən 100–500 toxum olur. Toxum örtüyü nazik, mumlu, asanlıqla çıxarıla bilən bir təbəqədən və qəhvəyi membranlı bir daxili qatdan ibarətdir. Toxum yarpaqları adətən qeyri-bərabərdir və endosperm minimaldır. Orta bir meyvə 27% yeyilə bilən toxum qabığı, 15% yeyilə bilən toxum, 20% ağ pulpa (inkişaf etməmiş çiçək örtüyü) və qabıq, 10% nüvədən ibarətdir. Meyvə iyul-avqust aylarında, yağış mövsümündə yetişir. Toxumun paxlaşəkilli hissələri möhkəm, sarımtıl toxum örtüyü ilə örtülmüşdür, bu da yetişdikdə şirin bir dad verir. Pulpa sərt qabıq və nüvə arasında çoxsaylı nazik liflər (inkişaf etməmiş çiçək örtüyü) ilə örtülmüşdür və möhkəm yapışmışdır. Meyvə kəsildikdə nüvənin daxili hissəsi yapışqan, südlü bir maye ifraz edir ki, bu da dəridən asanlıqla təmizlənmir. Tam yetişmiş cekfrutun xoş, güclü bir ətri var. Meyvənin içərisi ananas və bananın qoxusunu xatırladır. Qulluq Cekfrut ağacına qulluq zamanı minimal budama tələb olunur. Ölü budaqların kəsilməsi zəruridir. Meyvə verən zoğlar növbəti mövsümün böyüməsini stimullaşdırmaq üçün gövdədən burulmalı və ya kəsilməlidir. Məhsuldarlığı qorumaq üçün budaqlar hər üç-dörd ildən bir budanmalıdır. Bəzi ağaclar çox sayda zəif meyvə verir və bu meyvələr adətən yaxşı inkişaf edənlərə yer açmaq üçün çıxarılır. Meyvələrin tozlanmasında Tetragonula iridipennis kimi iynəsiz arılar mühüm rol oynayır. İstehsal və marketinqi 2017-ci ildə Hindistan 1,4 milyon ton cekfrut istehsal edib, onu Banqladeş, Tayland və İndoneziya izləyib. Cekfrutun marketinqi üç qrupu əhatə edir. İstehsalçılar, tacirlər və vasitəçilər (topdansatışçılar və pərakəndəçilər). Böyük təsərrüfatlar xam meyvələri topdansatışçılara sataraq riskləri azaldır, orta ölçülü təsərrüfatlar isə birbaşa yerli bazarlara və ya pərakəndəçilərə satırlar. İstifadəsi Cavan cekfrut qaynadılaraq salat və ya köri kimi yeməklərdə istifadə olunur. Hindistanın cənubunda yetişməmiş cekfrut dilimləri qızardılaraq çipslər hazırlanır. Toxumlar qaynadılaraq şorba yeməklərində istifadə edilir. Ağac və sənaye istehsalatı Cekfrutun qızılı-sarı rəngdə olan ağacı mebel və ev tikintisində istifadə olunur. Termitlərə davamlı olan bu ağac mebel hazırlamaq üçün tikdən üstündür. Ağac, həmçinin musiqi alətlərinin istehsalında istifadə edilir. Hindistanda veena, İndoneziyada qamelan barabanları və Filippində kutiyapi adlı qayıq formalı lut hazırlamaq üçün istifadə olunur. Mədəniyyətdə Cekfrut əsrlərdir Hindistan kənd təsərrüfatında mühüm rol oynayır. Arxeoloji tapıntılar göstərir ki, cekfrut Hindistanda 3000–6000 il əvvəl becərilirdi. Vyetnamda onun ağacı buddist məbədlərində heykəllər hazırlamaq üçün yüksək qiymətləndirilir. Cekfrut Banqladeşin milli, Hindistanın Keral və Tamil Nadu ştatlarının isə rəsmi meyvəsidir.
https://en.m.wikipedia.org/wiki/Jackfruit
https://www.biodiversitylibrary.org/page/721644#page/216/mode/1up
http://legacy.tropicos.org/Name/21300871
https://www.worldfloraonline.org/taxon/wfo-0000550491
http://legacy.tropicos.org/Name/21300871?tab=synonyms
https://npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxonomydetail.aspx?id=70095
https://web.archive.org/web/20120815013508/
http://www.tropical-biology.org/research/dip/species/Artocarpus%20heterophyllus.htm
https://hort.purdue.edu/newcrop/morton/jackfruit_ars.html
https://crfg.org/homepage/library/fruitfacts/jackfruit/
http://www.ctahr.hawaii.edu/oc/freepubs/pdf/f_n-19.pdf
https://www.npr.org/sections/thesalt/2014/05/01/308708000/heres-the-scoop-on-jackfruit-a-ginormous-fruit-to-feed-the-world
https://books.google.com/books?id=2Grw4g0-h54C&pg=PT127
https://s3.amazonaws.com/zanran_storage/www.fitoica.com/ContentPages/2476053199.pdf#page=175
https://books.google.com/books?id=UuCWMJjOvYUC&pg=PAPA81
https://archive.org/stream/mirabiliadescrip00jord#page/13/mode/1up
https://books.google.com/books?id=9i2WeeTjmKwC&q=cakka+&pg=PT352
https://web.archive.org/web/20051130162835/
http://www.bartleby.com/61/33/J0003300.html
http://gutenberg.ph/previews/wolff/WCED-complete.pdf#page=776&zoom=auto,-76,270
https://acd.clld.org/formsets/29865
https://www.researchgate.net/publication/265931196
https://www.researchgate.net/publication/238953941
https://www.abc.net.au/news/2024-04-11/large-jackfruit-harvested-feluga-farm-vegan-meat-alternative/103692674
https://books.google.com/books?id=k4yc4F3nGwIC
https://www.academia.edu/15454779
https://archive.org/details/tropicaltreesofh00doro_0
https://abcnews.go.com/Lifestyle/wireStory/danger-delight-uphill-battle-brazils-huge-jackfruit-76182430
http://www.rogerblench.info/Archaeology/SE%20Asia/OP4_Blench%20Fruits%20paper%20offprint.pdf
https://www.worldatlas.com/articles/world-leaders-in-jackfruit-production.html
https://web.archive.org/web/20121005003119/http://www.cropsforthefuture.org/publication/Monographs/Jackfruit%20monograph.pdf
https://www.forbes.com/sites/briankateman/2019/08/20/this-ancient-miracle-fruit-is-the-latest-meat-replacement-craze/#1ef039dc7977
https://www.india.com/viral/jackfruit-declared-as-official-state-fruit-of-kerala-proposal-by-the-agriculture-department-2956463/
http://www.filipinochow.com/ginataang-langka-jackfruit-coconut-milk/
Tarix : 21 dekabr 2024
Əksi qeyd olunmayıbsa, bu məzmun CC BY-SA 4.0 çərçivəsində yayımlanır.
