Beyin əsaslı modellər (Neuropsychological Models) - İnsan beyninin funksiyalarını və davranışlarını izah etməyə çalışan nəzəri çərçivələr və ya konseptual modellər. Bu modellər, nevrologiya, psixologiya və davranış elmləri kimi sahələrdə istifadə olunur. Məqsəd, beynin müxtəlif bölgələrinin spesifik funksiyalarını, onların bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqələrini və bu funksiyaların insanın psixoloji və davranış vəziyyətlərinə necə təsir etdiyini anlamaqdır. Xüsusiyyətləri Bu modellər, beynin spesifik bölgələrinin (məsələn, frontal korteks, hipokamp, amiqdala) müəyyən psixoloji proseslərdə necə iştirak etdiyini izah edir. Beyində sinir əlaqələri, neyrotransmitterlər və onların psixoloji və davranış dəyişikliklərinə təsiri araşdırılır. Beyin əsaslı modellər, beyin travmaları, sinir xəstəlikləri (məsələn, Altsheymer xəstəliyi, Parkinson xəstəliyi) və psixoloji pozuntular (məsələn, depressiya, şizofreniya) üçün diaqnostik və müalicə strategiyalarını inkişaf etdirməkdə istifadə olunur. Bu modellər əsasən neyro-imaging texnologiyaları (fMRI, EEG, PET) və eksperimental psixologiya metodları ilə dəstəklənir. Luria Modeli: Aleksandr Luria tərəfindən irəli sürülən bu model, beynin üç funksional vahidin (enerji təminatı, məlumat emalı və davranış tənzimi) qarşılıqlı əlaqəsini izah edir. Atkinson və Shiffrinin Yaddaş modeli: Yaddaşı sensor yaddaş, qısa müddətli yaddaş və uzun müddətli yaddaş kimi mərhələlərə bölür. Hebbian teoriyası: Neyronların sinir əlaqələrinin istifadə nəticəsində gücləndiyini izah edir ("birlikdə atəşlənən neyronlar birlikdə bağlanır"). Dual Process model: Beynin qərar qəbul etmə proseslərini intuitiv (sürətli) və analitik (yavaş) proseslərə bölür. Bu modellər, beynin necə işlədiyini anlamağa kömək edərək, həm nəzəri, həm də praktik baxımdan psixologiya və nevrologiya sahələrinə mühüm töhfələr verir. Modulyar beyin modeli Fərdi bölgələr: Məsələn, görmə qabiliyyəti üçün oksipital lob, hərəkət nəzarəti üçün serebellum, yaddaş üçün hipokamp. Funksional lokalizasiya: Hər bir bölgənin xüsusi bir vəzifəsi var, lakin onlar bir-biri ilə əlaqəli şəkildə işləyir. Şəbəkə (Network) modelləri Funksional şəbəkələr: Məsələn, görmə şəbəkəsi, default mode network (DMN) və icraedici nəzarət şəbəkəsi. Dinamiklik: Beyin müxtəlif vəziyyətlərdə fərqli şəbəkələr aktivləşdirməklə uyğunlaşma nümayiş etdirir. Dinamik sistemlər modeli Öz-təşkilatlanma: Beyin, kənar müdaxilələrə baxmayaraq, daxili nizamını saxlaya bilir. Xəstəliklərə baxış: Bu modelə əsasən, nevroloji pozuntular beynin sistemlər arası əlaqələrindəki pozuntularla əlaqələndirilir. İerarxik Modellər Aşağı səviyyəli proseslər: Duyğu orqanlarından gələn məlumatın işlənməsi. Yüksək səviyyəli proseslər: Problem həll etmə və qərar qəbul etmə. Konnektivizm Paralel emal: Beyin eyni anda çoxsaylı prosesləri icra edə bilir. Sinir plastisiyası: Öyrənmə zamanı əlaqələrin dəyişməsi və inkişaf etməsi. Holistik modellər Gestalt yanaşması: Beyin məlumatları hissələrdən daha çox bütöv olaraq dərk edir. Sinxronizasiya: Beyin bölgələrinin harmonik şəkildə işləməsi davranış və psixologiyada mühüm rol oynayır.
https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0010945217304288
https://www.stkate.edu/healthcare-degrees/what-is-holistic-health
https://www.health.nsw.gov.au/mentalhealth/psychosocial/principles/Pages/holistic.aspx
https://www.wcsu.edu/ihhs/what-is-holistic-health/
https://www.verywellmind.com/what-is-gestalt-psychology-2795808
Tarix : 19 dekabr 2024
Əksi qeyd olunmayıbsa, bu məzmun CC BY-SA 4.0 çərçivəsində yayımlanır.
