Yüksək Sonluq Qaydası (Peak-End Rule) - İnsanların təcrübələri və xatirələri ilə bağlı qərar verməkdə istifadə etdikləri psixoloji prinsip. Bu qayda, insanların bir təcrübəni və ya hadisəni qiymətləndirərkən, o təcrübənin ən yüksək nöqtəsi (peak) və sonuncu ana (end) üzərində daha çox diqqət yetirdiklərini göstərir. Başqa sözlə, insanlar uzun bir təcrübə və ya hadisə ilə qarşılaşdıqda, o təcrübənin bütün gedişatını deyil, yalnız ən intensiv anını və ən sonuncu hissəsini xatırlayır və buna əsasən bir qiymətləndirmə aparırlar. Bu, həmin təcrübənin ümumi qiymətləndirilməsində əsas rol oynayır. Yüksək Sonluq qaydası, həmçinin marketinq, xidmət sektoru və psixologiyada təcrübə dizaynı üçün istifadə edilən bir alətdir. Yüksək Sonluq qaydası ilə əlaqəli digər nümunələr və anlayışlar: - Sağlıq qulluğu: Tibb xidmətlərində bu qayda istifadə edilə bilər. Məsələn, bir xəstə xəstəxanada müalicə aldığı zaman müalicənin və ya əməliyyatın bütün müddətini nəzərə alır. Lakin ən ağır anları (məsələn, ağrı və ya stress) və müalicənin sonunda verilən rahatlıq (məsələn, yaxşılaşma hissi) ən çox yadda qalır. Yəni, bir xəstə müalicənin ortasında çox narahat olsa da, sonrakı rahatlıq ona müsbət təsir edə bilər və təcrübəni ümumilikdə yaxşı qiymətləndirə bilər. - Tatlar və qida təcrübəsi: Bir yeməyin təcrübəsini düşünün. Yeməyin ümumi keyfiyyəti yaxşı olsa da, onun ən dadlı anı və ya sonuncu ləzzəti (məsələn, desert) xüsusilə yadda qala bilər. İnsanlar o ləzzətli anı xatırlayaraq, ümumilikdə yeməyi müsbət qiymətləndirə bilərlər. - Turlar və səyahətlər: Bir turistin səyahəti də bu qayda ilə qiymətləndirilə bilər. Məsələn, tur boyunca çox sayda yer gəzilsə də, ən çox yadda qalan məqamlar yüksək nöqtə (gözəl mənzərə, maraqlı bir təcrübə) və sonuncu anlar (evə dönüş və ya əla bir istirahət) olacaqdır. - Təhsil və müəllim təcrübələri: Bir tələbə üçün müəllimin dərsindəki ən yaxşı anlar (yüksək nöqtə) və dərsin sonunda verilən təbriklər və ya mükafatlar (sonuncu an) dərsin ümumi qiymətləndirilməsinə təsir göstərə bilər. Hətta bir dərs müddətində müəyyən çətinliklərlə qarşılaşsa belə, sonundakı müsbət təcrübə onu dərsi daha yaxşı qiymətləndirməyə sövq edər. Əhəmiyyəti 1. Təcrübə dizaynı və istifadəçi təcrübəsi (UX): Xidmət və məhsul dizaynında müştəri təcrübəsini yaxşılaşdırmaq üçün istifadə olunur. 2. Marketinq və reklam: Reklam və marketinq kampaniyalarında istifadə edildikdə, bir marka və ya məhsul haqqında son təəssüratın önəmini vurğulayır. Reklamın sonunda istifadəçi və ya müştəri üçün müsbət və yadda qalan bir element (yüksək nöqtə) əlavə etmək, markanın və ya məhsulun ümumi qiymətləndirilməsini artırmağa kömək edə bilər. Bu səbəbdən reklamların və kampaniyaların sonunu diqqətlə planlamaq çox vacibdir. 3. İnsan psixologiyası və xatirələr: İnsanların yaddaşlarını və xatirələrini formalaşdırma yolunda da böyük əhəmiyyətə malikdir. İnsanlar uzun müddət davam edən təcrübələri xatırlayarkən, ümumiyyətlə, o təcrübənin ən yüksək və ən son nöqtələrini xatırlayırlar. Bu, xatirələrin təhrif olunmasına və insanlar tərəfindən təcrübələrin yanlış qiymətləndirilməsinə səbəb ola bilər. Bu prinsipin başa düşülməsi, insan psixologiyasını və qərar qəbul etmə prosesini anlamağa kömək edir. 4. Səhiyyə və tibbi xidmətlər: Sağlıq sahəsində, xəstələr tibb xidmətləri ilə bağlı təcrübələrini qiymətləndirərkən, müalicənin son mərhələsi (məsələn, müalicənin bitməsi, yaxşılaşma və ya sağalma) xüsusilə mühüm ola bilər. Tibb mütəxəssisləri və səhiyyə müəssisələri, xəstələrin ümumi təcrübələrini yaxşılaşdırmaq və onların məmnuniyyətini artırmaq üçün bu qaydadan faydalana bilərlər. Əgər müalicə sonrasında xəstə rahat hiss edərsə, bu, onun təcrübəsini müsbət qiymətləndirməsinə səbəb ola bilər. 5. Motivasiya və dəstək: İnsanların motivasiyasını artırmaq və onları davamlı şəkildə müsbət bir şəkildə yönləndirmək üçün bu qaydanın istifadəsi vacibdir. Məsələn, bir şəxsin böyük bir layihəni başa çatdırması zamanı son mərhələdə verilən təşəkkür və ya mükafat, onun gələcəkdə daha çox çalışmasına və ya müsbət təcrübələri xatırlayaraq, daha yaxşı qərarlar verməsinə kömək edə bilər. 6. Sosial əlaqələr və münasibətlər: Sosial əlaqələrdə və münasibətlərdə, insanların birlikdə keçirdiyi vaxtın qiymətləndirilməsi, sonuncu anların və təcrübələrin yüksək nöqtələrinin təsirindən asılıdır. Bir əlaqənin sonunda yaşanan xoş anlar, ümumilikdə o əlaqənin necə qiymətləndirildiyini formalaşdırmağa kömək edir. 7. Qərar qəbul etmə və iqtisadiyyat: Bu qayda, insanların qərarlarını necə verdiyini anlamaq üçün də vacibdir. İnsanlar tez-tez uzun müddətli təcrübələrə əsaslanaraq qərar verirlər, amma əslində sonuncu hissə onların ümumi qiymətləndirmələrini və davranışlarını daha çox təsir edir. Bu məlumat, iqtisadiyyat və marketinq sahələrində, istehlakçıların və ya istifadəçilərin məhsul və xidmətlərə münasibətini daha yaxşı başa düşməyə kömək edə bilər. Müsbət cəhətləri 1. Təcrübələrin yaxşılaşdırılması: İnsanlar təcrübələrini qiymətləndirərkən sonuncu anların və ən yüksək nöqtələrin önəmli olduğunu nəzərə alaraq, bu qaydanın tətbiqi təcrübələri daha müsbət və yadda qalan edə bilər. Məsələn, bir xidmət təminatçısı, müştəri təcrübəsinin sonunda müsbət bir an (məsələn, təşəkkür və ya əlavə fayda) təmin edərək, müştərinin ümumi təəssüratını yaxşılaşdırmış olar. Bu, müştəri məmnuniyyətini və loyallığını artırmağa kömək edir. 2. İnsanların psixoloji vəziyyətinin yaxşılaşdırılması: İnsanların təcrübə və hadisələri necə xatırladıqlarını anlamağa kömək edir. Əgər bir təcrübənin sonunda müsbət bir an yaşanarsa (məsələn, müalicə və ya xüsusi bir tədbirin sonunda verilən təşəkkür), bu, insanın ümumi ruh halını yaxşılaşdırar. Hətta çətin və uzun bir prosesin sonunda müsbət bir təcrübə, insanların ümumilikdə bu təcrübəni yaxşı xatırlamalarını təmin edər. 3. İnsanların qərar vermə prosessinin istifadəsi: Bu qayda, insanların necə qərar verdiklərini və təcrübələri necə qiymətləndirdiklərini başa düşməkdə faydalıdır. Bu anlayışdan istifadə edərək, daha müsbət və gələcəkdə üstün nəticələrə yönələn qərarlar qəbul edilə bilər. Məsələn, bir şirkət müştəri ilə qarşılaşdığı zaman, onlara ən yüksək xidmət səviyyəsini təqdim edib, son mərhələdə müsbət bir təəssürat yaratsa, bu, müştərinin gələcəkdə həmin şirkəti seçməsini təmin edə bilər. 4. Motivasiya və inamın artırılması: İnsanların motivasiyasını artırmaq və onları müsbət nəticələrə yönləndirmək üçün də istifadə edilə bilər. İnsanlar bir tapşırığı və ya çətin bir prosesi başa çatdırdıqda, onun sonuncu mərhələsində verilən təbriklər və mükafatlar (yüksək nöqtələr) onları daha çox həvəsləndirir və gələcəkdə daha yaxşı performans sərgiləmələrinə səbəb olur. 5. Təhsil və müəllimlər üçün faydalar: Müəllimlər və təhsil sahəsində Yüksək Sonluq Qaydasını tətbiq edərək, şagirdlərin təcrübəsini yaxşılaşdıra bilərlər. Məsələn, bir şagirdin dərs sonunda mükafatlandırılması və ya uğurlarının qeyd edilməsi, dərsin ümumi qiymətləndirilməsini yaxşılaşdırmağa və şagirdin gələcəkdə daha çox həvəs göstərməsinə səbəb ola bilər. 6. Təcrübələrin müsbət dönüşümünün təmin edilməsi: Bu qaydanın tətbiqi, həm fərdi, həm də peşəkar təcrübələrin dönüşümünü təmin edir. İnsanlar, bir təcrübə haqqında daha müsbət düşünmək istəyirlərsə, o təcrübənin sonunda pozitiv bir nəticə yaşamağa çalışırlar. Bu, bir çox sahədə, məsələn, müştəri xidməti, turizm, səhiyyə və daha çox sahələrdə müsbət nəticələrə gətirib çıxara bilər. 7. Yüksək nöqtə və sonuncu anların təsiri ilə daha yaxşı xatirələr: İnsanlar müsbət təcrübələrini daha yaxşı xatırlamaq istəyirlər. Bu qaydanın tətbiqi ilə, təcrübələrin sonunda verilən yüksək qiymətlər, xoş anlar və ya gözəl xatirələr insanların daha uzun müddət təcrübələri müsbət qiymətləndirməsinə səbəb olur. Bu da onların ümumi ruh halını yaxşılaşdırar və həyat keyfiyyətlərini artırar. 8. İnsanları daha çox cəlb etmək: Bir xidmətin, məhsulun və ya təcrübənin sonunda müsbət bir element əlavə edərək insanları daha çox cəlb etməyə kömək edir. İnsanlar təcrübələrini yalnız bir anın yüksək nöqtəsi və son mərhələsi ilə qiymətləndirir, buna görə də son mərhələnin müsbət olması, onların təcrübədən razı qalmasına səbəb olar. Mənfi cəhətləri 1. Tam təcrübənin dəyərləndirilməməsi: İnsanların bir təcrübənin yalnız ən yüksək nöqtəsi və sonuncu anı ilə qiymətləndirməsinə səbəb olur. Bu, təcrübənin ümumi gedişatını nəzərə almadan, yalnız bir və ya iki anla qiymətləndirməyə səbəb ola bilər. Məsələn, bir xidmətin ortasında keyfiyyətsizlik yaşanarsa, amma sonu yaxşı olarsa, insanlar bu təcrübəni ümumilikdə yaxşı qiymətləndirə bilərlər, halbuki xidmətin əvvəli və ortası pis olub. 2. Səhv xatirələr və təhriflər: İnsanlar təcrübələrini qiymətləndirərkən, sonuncu anı çox vacib hesab edirlər və bu da xatirələrində təhriflərə yol açır. Məsələn, bir şəxs uzun bir müddət davam edən bir təcrübənin (məsələn, uzun səyahət və ya əməkdaşlıq) sonunda gözəl bir təcrübə yaşasa, o şəxs bütün təcrübəni müsbət qiymətləndirə bilər, amma ortadakı çətinlikləri və neqativ anları unutmağa meylli ola bilər. Bu, düzgün və real qiymətləndirməyə maneə törədə bilər. 3. Sonuncu anların önəminin artırılması: İnsanlar təcrübənin yalnız son hissəsini və ən yüksək anlarını qiymətləndirdiklərinə görə, başlanğıcda və ortada olan potensial faydalı məlumatlar və ya əhəmiyyətli təcrübələr göz ardı edilə bilər. Bu, yanlış və qeyri-kamil qərarlara səbəb ola bilər, çünki bütün təcrübənin dəyərləndirilməsi əvəzinə yalnız bir hissəyə fokuslanılır. 4. Yuxarı nöqtənin bəzən qeyri-realist olması: Çox vaxt gözlənilməz və ya qeyri-real son nəticələrə əsaslanaraq qiymətləndirmə aparmağa səbəb ola bilər. Məsələn, bir şəxs mükəmməl bir axşam yemeği təcrübəsi yaşasa, amma yemək zamanı bir neçə narahatlıq olsa da, o, bütün təcrübəni çox yaxşı qiymətləndirə bilər. Bu, real qiymətləndirməyə mane ola bilər, çünki qiymətləndirmə yalnız bir anın (yüksək nöqtənin) təsiri altındadır. 5. Təcrübələrin uzunmüddətli təsirinin azalması: İnsanlar yalnız son təəssüratlarına əsaslanaraq təcrübəni qiymətləndirirlər, bu da onların uzunmüddətli xatirələrində və davranışlarında təhriflərə səbəb ola bilər. Bu qayda uzunmüddətli təcrübələrin qiymətləndirilməsini çətinləşdirə bilər, çünki insanlar yalnız son anı xatırlayaraq gələcəkdə eyni təcrübəni yenidən yaşamaq istəyəcəklər. 6. Qərarların qısamüddətli və səthi olması: İnsanların qərarlarını yalnız qısa müddətli təəssüratlara əsaslanaraq vermələrinə gətirib çıxara bilər. Bu, insanların daha dərindən düşünməsini və tam qiymətləndirmə aparmalarını əngəlləyə bilər. Məsələn, bir müştəri yalnız xidmətin sonuncu anına görə qiymətləndirərək, bütün xidmətin keyfiyyətini düzgün qiymətləndirməyə bilər. 7. Təcrübənin həqiqi dəyərləndirilməməsi: İnsanlar, yüksək nöqtələrin və sonuncu anların vurğulanması ilə təcrübələrin həqiqi dəyərini unuda bilərlər. Bir təcrübənin əslində nə qədər faydalı, öyrədici və ya inkişaf etdirici olduğu, yalnız son anın müsbət qiymətləndirilməsindən dolayı göz ardı edilə bilər. Bu, insanların daha ətraflı qiymətləndirmə etməsinə mane olur və təcrübələrin əsl potensialını qiymətləndirmələrini çətinləşdirir.
https://www.nngroup.com/articles/peak-end-rule/#:~:text=Peak%E2%80%93end%20rule%3A%20A%20cognitive,weighted%20in%20our%20mental%20calculus.
https://positivepsychology.com/what-is-peak-end-theory/
https://thedecisionlab.com/biases/peak-end-rule
https://www.psychologytoday.com/intl/blog/automatic-you/202109/peak-end-rule
https://www.forbes.com/sites/traversmark/2024/12/07/a-psychologist-explains-the-peak-end-rule-of-love/
https://www.behavioraleconomics.com/resources/mini-encyclopedia-of-be/peak-end-rule/
https://insidebe.com/articles/the-peak-end-rule/
Tarix : 21 dekabr 2024
Əksi qeyd olunmayıbsa, bu məzmun CC BY-SA 4.0 çərçivəsində yayımlanır.
