Təsadüfi Xüsusiyyət Çıxarma (Spontaneous Trait Inference) - İnsanların başqalarının davranışlarını müşahidə edərkən, bu davranışları onların daxili xüsusiyyətləri və şəxsiyyətləri ilə əlaqələndirmək meylinə verilən ad. Bu fenomen, fərdlərin başqalarının davranışlarını düşünmədən və ya çox dərindən analiz etmədən, avtomatik şəkildə, həmin davranışları müəyyən şəxsiyyət xüsusiyyətləri ilə əlaqələndirməsi ilə bağlıdır. Əhəmiyyəti - Sosial münasibətlərin qurulması: İnsanlar sosial mühitdə daim başqalarının davranışlarını qiymətləndirir və onlara qarşı münasibətlərini formalaşdırır. Effekt bu qiymətləndirmələri daha sürətli etməyə kömək edir. Məsələn, birinin güldüyünü görən zaman onun müsbət bir şəxsiyyətə sahib olduğu barədə dərhal qərar verə bilərik. - Qərar qəbul etmə: İnsanlar tez-tez qısa müddət ərzində qərarlar verməlidir və bu zaman məlumatın az olması təbii olaraq spontan mühakimələrə gətirib çıxarır. Effekt fərdlərin başqalarını tez bir şəkildə başa düşmələrinə və onlarla uyğun şəkildə əlaqə qurmağına imkan yaradır. - Şəxsiyyətin qiymətləndirilməsi: İnsanların davranışlarını başa düşərkən, biz öz daxili xüsusiyyətlərimizi və şəxsi anlayışlarımızı əsas götürürük. Bu, başqalarını anlama və onlarla empati qurmaq üçün vacibdir. Lakin, bu proses yanlış mühakimələrə və stereotiplərə də səbəb ola bilər. - Stereotiplərin yaradılması: Bəzi hallarda yanlış mühakimələrə gətirib çıxara bilər. Məsələn, birinin səhv bir hərəkət etməsi, onun bütün şəxsiyyətinə dair yanlış və ya dar bir qiymətləndirmə yaradılmasına səbəb ola bilər. Bu da stereotiplərin yaranmasına və sosial qavrayışın qapalı olmasına yol aça bilər. Təcrübə və sosial təlim: İnsanlara başqalarını necə anlamağı və davranışlarına görə doğru mühakimələr etməyi öyrədir. Bu təlim sosial təcrübə ilə inkişaf edə bilər, amma daim tənqidi düşünmək və analiz etmək vacibdir. Müsbət tərəfləri - Sürətli qərar qəbul etmə: Sosial vəziyyətlərdə, məsələn, tanımadığınız bir şəxs ilə qarşılaşdığınızda, onu tez bir şəkildə başa düşməyə və ona uyğun davranmağa imkan yaradır. Məsələn, birinin müsbət davranışını görmək, onu daha açıq fikirli və dostcanlı biri kimi qiymətləndirməyə səbəb ola bilər. Bu, sosial vəziyyətlərdə daha rahat və təbii əlaqələr qurmağa kömək edir. - Empati və sosial yaxınlıq: İnsanlar başqalarının davranışlarını tez bir şəkildə qiymətləndirərək, onların ehtiyaclarını daha yaxşı anlamağa və daha empatik münasibət göstərməyə meylli olurlar. Məsələn, birinin üzündəki təbəssüm, bizə o şəxsin xoş niyyətli və dostluq əhval-ruhiyyəsində olduğunu göstərir. Bu cür spontanik mühakimələr, başqalarına daha yaxın və anlayışlı olmağa kömək edir. - Effektiv inteqrasiya: Yeni bir sosial mühitə daxil olan zaman, insanların başqalarına dair sürətli və təbii mühakimələr etməsi, həmin mühitə uyğunlaşmalarını asanlaşdırır. Bu cür spontan mühakimələr, sosial mühitdəki insanları daha tez başa düşməyə və əlaqələr qurmağa kömək edir, beləliklə, inteqrasiya prosesi sürətlənir. - Sosial təhlükəsizlik və müdafiə: İnsanlar başqalarının davranışlarını qiymətləndirərək onların niyyətlərini və şəxsiyyətlərini dərhal müəyyən edə bilərlər. Bu, təhlükəli və ya dost olmayan insanlardan çəkinməklə özlərini qorumağa kömək edə bilər. Məsələn, birinin agresiv davranışı, onun güvənilməz və təhlükəli ola biləcəyinə dair sürətli bir mühakimə yarada bilər, bu da sosial təhlükəsizlik hissini təmin edir. - Cəmiyyətdə uyum və harmoniya: Cəmiyyətdəki insanlar arasında daha yaxşı uyğunlaşma və harmoniya yaratmağa kömək edə bilər. Başqalarını tez və düzgün şəkildə qiymətləndirmək, qarşılıqlı anlaşmanın və müsbət sosial əlaqələrin yaranmasına şərait yaradır. Mənfi tərəfləri - Stereotiplərin yaradılması: Tez-tez ümumi və sadələşdirilmiş mühakimələrə səbəb olur. Məsələn, birinin müəyyən bir davranışını (məsələn, sərt danışmaq) görərək onu "agresiv" və ya "nəzakətsiz" kimi qiymətləndirmək, şəxsiyyətinin tam şəkildə başa düşülməməsinə səbəb ola bilər. Bu cür mühakimələr, sosial stereotipləri gücləndirir və insanları daha az ədalətli şəkildə qiymətləndirməyə yol açır. - Yanlış qənaətlər: İnsanların davranışları ilə bağlı yanlış nəticələr çıxarmaq mümkündür. Məsələn, birinin tez-tez kömək etməsi onu hər zaman "xeyirxah" biri kimi göstərsə də, əslində o şəxs yalnız müəyyən bir şəraitdə kömək etməkdə maraqlı ola bilər. Bu cür səhv qənaətlər, insanları yanlış anlamağa və münasibətləri qərəzli şəkildə qurmağa səbəb ola bilər. - Özünə aid xüsusiyyətlərə proyeksiya edilməsi: Bəzən insanlar başqalarının davranışlarını öz daxili xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq qiymətləndirirlər. Yəni, öz fikirlərini və dəyərlərini başqalarına tətbiq edirlər. Bu, başqasının davranışlarını anlamaqda səhv nəticələrə gətirib çıxara bilər, çünki hər kəsin şəxsiyyəti və davranışları fərqli ola bilər. - Ədalətsiz müqayisələr və qərəzli mühakimələr: Bəzi hallarda, təsadüfi xüsusiyyət çıxarma, bir insanın mənfi davranışlarını başqa şəxslərlə müqayisə edərək ədalətsiz nəticələrə gətirib çıxara bilər.
https://www.jstor.org/stable/25835496
https://psycnet.apa.org/record/2021-82677-001
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3150821/
https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0022103116308204#:~:text=Spontaneous%20trait%20inference%20(STI)%20is%20a%20social%20inference%20that%20occurs,impressions%20we%20create%20about%20others.
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10676050/
chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://scholarworks.gsu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1272&context=psych_diss
https://sk.sagepub.com/ency/edvol/socialpsychology/chpt/spontaneous-trait-inferences
https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/01461672221100336
http://publicacoes.ispa.pt/index.php/ap/article/view/1320
https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/01973533.2018.1436056
https://homework.study.com/explanation/what-is-an-example-of-spontaneous-trait-inference-in-social-psychology.html
Tarix : 21 dekabr 2024
Əksi qeyd olunmayıbsa, bu məzmun CC BY-SA 4.0 çərçivəsində yayımlanır.
