Təməl artım sayı (ingiliscə Basic Reproduction Number (R₀)) - Epidemiologiyada, infeksion xəstəliklərin yayılma sürətini qiymətləndirmək üçün istifadə olunan bir göstərici. Mahiyyəti R₀, infeksiyanın yayıldığı ərazidə, heç bir müdaxilə tətbiq olunmadığı halda, bir xəstənin ortalama olaraq neçə yeni xəstə yaratacağını göstərir. Başqa sözlə, R₀ bir infeksiyanın yayılma potensialını və sürətini təmsil edir. Əgər R₀ > 1-dirsə, bu infeksiyanın epidemiyaya çevrilə biləcəyini göstərir; R₀ < 1 olduqda isə infeksiya zamanla azalır və yox olur. R₀ yalnız infeksiyanın yayıldığını ölçmək üçün deyil, həm də epidemiyaların idarə edilməsi və qarşısının alınması üçün tətbiq olunan tədbirlərin effektivliyini qiymətləndirmək üçün də əhəmiyyətlidir. Tarix Təməl artım sayı anlayışı epidemiologiya sahəsində uzun bir inkişaf tarixinə malikdir. İlk dəfə bu anlayış 19-cu əsrdə, infeksiyaların sürətlə yayıldığı dövrlərdə tətbiq olunmağa başlanmışdır. 20-ci əsrin ortalarından etibarən müxtəlif xəstəliklərin modelini yaratmaq və statistik analizlər aparmaq məqsədilə R₀ daha geniş şəkildə istifadə edilməyə başlanmışdır. Bu gün müasir epidemiologiya sahəsində, R₀, infeksiyaların yayıldığı mühitdəki sosial və bioloji faktorları nəzərə alaraq infeksiyanın davranışını modelləşdirən riyazi tənliklərdə əsas göstərici kimi istifadə olunur. R₀, infeksiyanın yayılma gücünü göstərən bir ölçü vahididir. Hər bir xəstə, R₀ dəyəri ilə, ortalama olaraq neçə yeni xəstə törədəcəyini göstərir. Məsələn, əgər bir xəstənin R₀ dəyəri 3-dürsə, deməli hər bir xəstə 3 yeni insanı xəstələndirir. R₀-nın hesablanmasında nəzərə alınan əsas faktorlar bunlardır: - Xəstəliyin patogenlik dərəcəsi: Xəstəliyin nə qədər sürətlə yayıldığı və insanları nə qədər tez xəstələndirdiyi. - Əhalinin sıxlığı və strukturu: Əhalinin sıxlığı nə qədər yüksəkdirsə, infeksiyanın yayılma ehtimalı da bir o qədər yüksək olacaq. - Sosial davranışlar və təmas şəbəkələri: İnsanların bir-biri ilə təmasda olduğu mühitdə infeksiya daha sürətlə yayılır. R₀ hesablanarkən epidemioloqlar xəstəliklərin nə qədər sürətlə yayıldığını və nə qədər insanın xəstəliyə yoluxduğunu nəzərə alırlar. R₀-nın dəyəri müxtəlif xəstəliklər üçün fərqli ola bilər. Məsələn, Qızılca xəstəliyinin R₀ dəyəri 12-18 arasında dəyişə bilər, COVID-19 üçün isə bu dəyər təxminən 2-3 civarındadır. R₀ > 1: Bu, xəstəliyin sürətlə yayıldığını və infeksiyanın epidemiyaya çevrilə biləcəyini göstərir. R₀ = 1: Xəstəlik sabit bir şəkildə yayılır, yəni epidemiyanın qarşısı alınmır, amma dəfələrlə artır. R₀ < 1: Xəstəlik yayılmır və zamanla yox olur. R₀ yalnız infeksiyanın başlanğıc mərhələsini nəzərə alır və zamanla, xüsusilə müdaxilə tədbirləri həyata keçirildikdə, bu dəyər dəyişə bilər. Əlavə olaraq, R₀-nın tək başına bir göstərici kimi istifadə edilməsi yanlışdır, çünki epidemiyanın gedişatını təsir edən bir çox digər faktor mövcuddur. Bu səbəbdən R₀ ilə yanaşı daha kompleks modelləşdirmə və əlavə faktorların nəzərə alınması vacibdir. Təməl artım sayı (R₀), epidemiyaların və pandemiyaların yayılmasını başa düşmək üçün vacib bir göstəricidir. Lakin, R₀ yalnız bir göstəricidir və epidemiyanın idarə edilməsi zamanı daha mürəkkəb modellər və sosial-ekoloji faktorlar da nəzərə alınmalıdır.
https://en.wikipedia.org/wiki/Basic_reproduction_number
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3735127/
https://web.archive.org/web/20200201033944/https://www1.health.gov.au/internet/publications/publishing.nsf/Content/mathematical-models
https://www.nature.com/articles/d41586-020-02009-w
https://www.forbes.com/sites/startswithabang/2020/03/17/why-exponential-growth-is-so-scary-for-the-covid-19-coronavirus/
https://journals.aps.org/pre/abstract/10.1103/PhysRevE.105.L052301
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9277711/
https://academic.oup.com/jid/article-abstract/191/Supplement_1/S97/936405?redirectedFrom=fulltext&login=false
https://books.google.az/books?id=AdLBBAAAQBAJ&pg=PA134&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC2680121/
Tarix : 11 yanvar 2025
Əksi qeyd olunmayıbsa, bu məzmun CC BY-SA 4.0 çərçivəsində yayımlanır.
