Seçim paradoksu (paradox of choice) - psixoloji nəzəriyyə Nəzəriyyə, insanların daha çox seçimlə qarşılaşdıqda qərar verməkdə çətinlik çəkməsi və bu çətinliyin onların həyat məmnuniyyətinə mənfi təsir göstərməsi ilə bağlıdır. Bu konsepsiya 2004-cü ildə amerikalı psixoloq və yazıçı Berriy Şvarts tərəfindən eyniadlı kitabda geniş şəkildə açıqlanmışdır. Ümumi baxış Seçim paradoksu iddia edir ki, müasir cəmiyyətlərdə seçimlərin çoxluğu fərdlər üçün həm bir azadlıq hissi, həm də yük gətirir. Şvartsın nəzəriyyəsinə görə, qərar verərkən çoxlu seçimlərə malik olmaq: 1. Qərar yorma (decision fatigue) yaradır. 2. Qərar verdikdən sonra peşmançılıq hissi (regret) artıra bilər. 3. İnsanları qərarsızlıq (indecisiveness) vəziyyətinə sala bilər. 4. Daha yüksək gözləntilər yarada bilər ki, bu da nəticədə məmnuniyyətsizliyə gətirib çıxarır. Əsas konseptlər 1. Maksimizatorlar və təminçilər (maximizers vs. satisficers) İnsanlar iki əsas qrupa bölünür: - Maksimizatorlar ən yaxşı qərarı verməyə çalışırlar və buna görə də seçimlər üzərində çox düşünürlər. Nəticədə, bu qrup daha çox stress və peşmançılıq hiss edə bilər. - Təminçilər isə sadəcə öz ehtiyaclarını qarşılamaq üçün kifayət edən seçimlə kifayətlənirlər. Bu yanaşma daha az stress və daha yüksək məmnuniyyət təmin edir. 2. Gözləntilər problemi Çoxlu seçimlər insanların gözləntilərini artırır. Onlar daha yaxşı nəticələr əldə etməyi gözləyirlər və bu gözləntilər qarşılanmadıqda, məyusluq hissi yaranır. 3. Peşmançılıq və özünü ittiham etmə Çoxlu seçim arasında qərar verdikdən sonra, insanlar itirdikləri digər seçimlər haqqında düşünərək daha çox peşmançılıq hiss edə bilərlər. Həmçinin, insanlar uğursuzluq halında özlərini ittiham edə bilərlər. 4. Qərarsızlıq Seçimlərin çoxluğu insanları qərarsız edir. Bu, vaxt itkisi ilə yanaşı, emosional gərginlik də yaradır. Buna "Qızıl orta sindromu" (analysis paralysis) da deyilir. Tətbiqi 1. İqtisadiyyat Şvartsın nəzəriyyəsi istehlakçı davranışını anlamaqda mühüm rol oynayır. Böyük supermarketlərdə və onlayn alış-veriş platformalarında məhsul çeşidlərinin çoxluğu müştərilərin qərar verməkdə çətinlik çəkməsinə səbəb ola bilər. Məsələn, bir eksperimentdə az sayda məhsul təqdim olunan stendlərdən daha çox satış edildiyi müşahidə edilmişdir. 2. Psixologiya və sağlamlıq Seçim paradoksu psixoloji sağlamlığa mənfi təsir göstərə bilər. Çoxlu seçimlər depressiya, narahatlıq və emosional yorğunluğa səbəb ola bilər. Şvarts bu tendensiyanı "xəstəlik" adlandıraraq, onun müasir həyat tərzində geniş yayıldığını bildirir. 3. Texnologiya Axır zamanlarda sosial media və rəqəmsal platformalar insanların qarşısında böyük həcmdə informasiya və seçim qoyur. Bu da onların diqqətini yayındırır və qərar qəbul etməkdə çətinliklər yaradır. Kritik nöqteyi-nəzərlər Seçim paradoksu nəzəriyyəsi bəzi tədqiqatçılar tərəfindən tənqid olunmuşdur: • Bəzi araşdırmalar göstərir ki, seçimlərin çoxluğu həmişə mənfi təsir göstərmir. İnsanlar bəzən geniş seçim imkanlarını məmnuniyyətlə qarşılayır və daha kreativ qərarlar qəbul edir. • Nəzəriyyənin tətbiqi fərqli mədəniyyətlərdə müxtəlif nəticələr göstərmişdir. Məsələn, Qərb cəmiyyətlərində fərdi seçimlərə daha çox önəm verildiyi halda, Şərq cəmiyyətlərində kollektiv qərarlar daha əhəmiyyətli ola bilər. Şvartsın təklifləri Berriy Şvarts seçimlərin yaratdığı mənfi təsirləri azaltmaq üçün bəzi təkliflər irəli sürmüşdür: 1. Məhdudiyyətlər qoymaq - İnsanlar hər zaman ən yaxşısını axtarmaqdansa, kifayət qədər yaxşı olanı seçməlidirlər. 2. Prioritetlər müəyyənləşdirmək - Seçimlər qarşısında fərdlərin prioritetlərini aydın şəkildə müəyyən etməsi vacibdir. 3. Daxili məmnuniyyəti artırmaq - Xoşbəxtlik hissi xarici faktorlarla deyil, daxili məmnuniyyətlə əlaqələndirilməlidir. Seçim paradoksu müasir cəmiyyətlərin kompleks problemlərindən birini açıqlayır. Çoxlu seçimlərin həm üstünlükləri, həm də çatışmazlıqları var. İnsanlar daha məqsədyönlü və balanslı yanaşmalar qəbul etməklə bu paradoksun mənfi təsirlərini azalda bilərlər. Bu konsept iqtisadiyyatdan psixologiyaya, texnologiyadan sosial elmlərə qədər müxtəlif sahələrdə tətbiq olunur və müasir həyatın dərin bir probleminə işıq tutur.
https://selenaltuneli.wordpress.com/2017/06/28/secim-paradoksu-the-paradox-of-choice/
https://thedecisionlab.com/reference-guide/economics/the-paradox-of-choice
https://eksisozluk.com/the-paradox-of-choice--2619123
https://tr.linkedin.com/pulse/paradox-choice-bolluk-paradoksu-y%C4%B1ld%C4%B1r%C4%B1m-t%C3%BCre
https://tapandesai.com/navigating-the-paradox-of-choice-why-more-choices-arent-better/
Tarix : 30 noyabr 2024
Əksi qeyd olunmayıbsa, bu məzmun CC BY-SA 4.0 çərçivəsində yayımlanır.
