Mənəvi çaxnaşma — Cəmiyyətdə müəyyən bir mövzuya və ya hadisəyə qarşı aşırı və qeyri-proporsional bir narahatlıq və qorxu yaranması halı. Mahiyyəti Bu hal, xüsusilə mediyanın, hökumətlərin və cəmiyyətin digər təsisatlarının müəyyən bir davranış, qrup və ya hadisəni mənfi şəkildə təhrif etməsi və onu cəmiyyətdə geniş bir təhdid kimi təqdim etməsi ilə əlaqələndirilir. Mənəvi çaxnaşma sosial və mədəni bir fenomen olaraq geniş bir təhlil və müzakirə mövzusudur. Bu fenomen adətən, əslində az sayda insanı təsir edən, lakin geniş bir təhdid kimi təqdim olunan məsələlərdə yaranır. Tarix Mənəvi çaxnaşma anlayışını ilk dəfə 1972-ci ildə İngilis sosioloqu Stanley Cohen tanıtmışdır. O, bu fenomeni sosial mühitlərdə və mədəniyyətlərdə yaşanan bir qorxu və narahatlıq olaraq tərif etmiş və bunun cəmiyyətdə təhdid sayılan bir əməlin, qrupun və ya hadisənin yaratdığı həddindən artıq reaksiya olduğunu irəli sürmüşdür. Mənəvi çaxnaşma sosial sistemlərin özünü qorumağa və stabil saxlamaya çalışan bir reaksiyasıdır. Belə çaxnaşmaların əsas xüsusiyyəti, cəmiyyətin təhdidlərə qarşı yanlış və qeyri-dəqiq məlumatlarla reaksiyalar verməsidir. Çaxnaşmanın yaranmasında, həmçinin geniş ictimai və mədəni təsirlər, iqtisadi dəyişikliklər və sosial qeyri-bərabərliklər də rol oynaya bilər. Stanley Cohen 1972-ci ildə “Folk Devils and Moral Panics” adlı əsərində, mənəvi çaxnaşmaların cəmiyyətdə müəyyən sosial qruplar və ya hadisələr üzərində təsir yaratmasını təhlil etmişdir. Cohen, bu fenomeni ilk dəfə 1960-larda İngiltərədə baş verən "modlar" və "rokers" gənclik üsyanları ilə əlaqələndirmişdir. O, bu hadisələrin, xüsusən də gənclər arasında olan üsyanların, mətbuat və polis tərəfindən "daha böyük təhlükə" olaraq təqdim edildiyini və bu cür təhriflərin sosial qorxu və narahatlıq yaratdığını müşahidə etmişdir. Mərhələlər 1. Təhdidlərin və ya qrupların tanınması: Cəmiyyətdə bir qrup və ya hadisə "təhdid" olaraq müəyyən edilir. Bu təhdid bəzən həqiqətən mövcud olan bir problemlə əlaqələndirilə bilər, amma bu problemi çox böyük və ya təhlükəli göstərmək üçün sosial təsisatların və ya mətbuatın rol oynadığı hallarda, bu, sadəcə bir "mənəvi çaxnaşma"a çevrilə bilər. 2. Mətbuatın rolunun artması: Mətbuat bu təhdidi geniş şəkildə yayımlayır və təhrif edir. Mətbuat, adətən müəyyən qruplara və ya hadisələrə qarşı həddindən artıq qorxu yaradan hekayələr və xəbərlər təqdim edir, bu da sosial narahatlığı artırır. Mediyanın rolu bu mərhələdə çox önəmlidir. 3. Hökumət və hüquq təsisatlarının reaksiyası: Yüksələn sosial qorxu və çaxnaşa qarşısında, hökumət və hüquq-mühafizə orqanları bu təhdidə qarşı mübarizə aparmaq üçün tədbirlər görməyə başlayır. Bu tədbirlər adətən yeni qanunlar, qaydalar və sosial nəzarət formalarında olur. 4. Sosial stiqmatizasiya və yüksək tələb: Bu mərhələdə, çaxnaşmaya səbəb olan qruplar və ya hadisələr daha çox cəmiyyətdə izolyasiya edilir və mənfi bir şəkildə etiketlənir. Məsələn, əgər bir qrup narkotik istifadəçiləri və ya gənc üsyançılardırsa, onlar "zərərli" və "təhlükəli" olaraq təqdim edilir. Bunun nəticəsi olaraq, həmin qruplara qarşı hər hansı bir zorakılıq və ya təzyiq artar. 5. Çaxnaşmanın sakitləşməsi və normal həyata dönüş: Sonda, mənəvi çaxnaşma adətən əvvəlki vəziyyətinə geri dönər və ya sönər, lakin bəzən bu növbəti sosial narahatlıqlara yol açar. Əksər hallarda, cəmiyyət əvvəlki vəziyyətə dönə bilər, lakin o zamana qədər təhdid sayılan hadisələr və ya qruplar haqqında daha çox sosial təzyiq və nizamlar tətbiq olunmuş olar. Mənəvi çaxnaşma, yalnız sosial qorxunun yaranmasına səbəb olmaqla qalmır, həm də cəmiyyətdə sosial davranışların, normativ qaydaların və hüquqi sistemin dəyişməsinə səbəb ola bilər. Aşağıdakı sahələrdə təsirini göstərir: - Sosial davranışın dəyişməsi: Bəlli qruplar və hadisələr haqqında məlumatların təhrif edilməsi cəmiyyətdə yeni bir sosial normanın yaranmasına səbəb ola bilər. Məsələn, mütəmadi olaraq “gənclərin delinquent davranışları” və ya “narkotik istifadəçiləri” haqqında yayılan məlumatlar nəticəsində, həmin qruplar daha çox kənarlaşdırılır və sosial əlaqələri məhdudlaşdırılır. - Cəmiyyətdə zorakılığın artması: Qorxu yaradan çaxnaşa, zamanla sosial zorakılığa səbəb ola bilər. Sosial qrupların, məsələn, gənclərin və ya etnik azlıqların mənfi şəkildə etiketlənməsi onların əleyhinə zorakılıq və ayrı-seçkiliyin artmasına yol aça bilər. - Hökumət və cəmiyyətin reaksiya forması: Hökumət, müvafiq təhdidi idarə etmək üçün yeni qanunlar və qaydalar tətbiq edə bilər. Bu da öz növbəsində, hüquq sistemində yeniliklərə və daha sərt sosial nəzarətə səbəb ola bilər. - Sosial iqtisadi nəticələr: Bilinən bir qrupun sosial izolyasiyası və ya zorakılığa məruz qalması, sosial, iqtisadi və təhsil sahələrində qeyri-bərabərlikləri artıra bilər. Tarixi nümunələri: - "Mods" və "Rockers" çaxnaşması (1960-lar): İngiltərədə, gənclər arasında mövcud olan "mods" və "rockers" üsyanı, mətbuat tərəfindən aşırı şəkildə təhrif edilmiş və bir növ mənəvi çaxnaşmaya çevrilmişdi. Bu üsyanlar bir neçə kiçik qarşıdurma ilə məhdud olsa da, mətbuat onları geniş və cəmiyyət üçün böyük bir təhlükə olaraq göstərdi. - Satanizm çaxnaşması (1980-lər): ABŞ və digər ölkələrdə satanizm və ritual cinayətlərə qarşı yaranan çaxnaşma, əslində çox kiçik və təcrid olunmuş hadisələrə əsaslanırdı, amma bu, geniş ictimaiyyət arasında böyük bir qorxu və narahatlıq yaratmışdır. - Narkotik çaxnaşması (1980-lər): 1980-ci illərdə ABŞ-da narkotik istifadəsi məsələsi geniş yayılmağa başlamışdı və media tərəfindən narkotik istifadəçiləri bir təhlükə kimi təqdim edildi. Bu, narkotik istifadəçiləri və digər sosial qruplar haqqında böyük bir narahatlıq yaratmışdır.
https://en.wikipedia.org/wiki/Moral_panic
https://www.thoughtco.com/moral-panic-3026420
https://www.huffpost.com/entry/fear-the-bogeyman-sex-off_b_4161136
https://books.google.az/books?id=dEcrDwAAQBAJ&redir_esc=y
https://books.google.az/books?id=2jfOrXzXZwoC&redir_esc=y
https://www.theguardian.com/film/2015/mar/29/carol-morley-the-falling-mass-hysteria-is-a-powerful-group-activity
https://books.google.az/books?id=fuY1AQAAMAAJ&pg=PA250&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
https://en.wikipedia.org/wiki/Understanding_Media
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6885862/
https://www.jstor.org/stable/591600
https://www.nytimes.com/2023/06/29/opinion/columnists/moral-panic.html
https://web.archive.org/web/20190803090800/https://www.albany.edu/scj/jcjpc/vol8is3/killingbeck.html
https://skepticalinquirer.org/exclusive/the-momo-challenge-and-the-blue-whale-game-online-suicide-game-conspiracies/
https://link.springer.com/referenceworkentry/10.1007/978-3-030-95352-2_5-1
https://archive.org/details/josephmccarthyre00herm/mode/2up
chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://fto.ro/altarul-reintregirii/wp-content/uploads/2018/07/2016_3_18.-Nechita-307-323.pdf
https://santafe.com/a-history-of-blues-music/
https://www.vox.com/culture/22358153/satanic-panic-ritual-abuse-history-conspiracy-theories-explained
https://www.vox.com/2014/12/15/7326605/comic-book-censorship
https://www.pewresearch.org/short-reads/2017/11/15/assaults-against-muslims-in-u-s-surpass-2001-level/
https://en.wikipedia.org/wiki/Mass_Deception
https://www.theguardian.com/uk/2009/oct/20/trafficking-numbers-women-exaggerated
https://www.washingtonpost.com/opinions/a-modern-witch-hunt/2015/07/31/057effd8-2f1a-11e5-8353-1215475949f4_story.html
https://quillette.com/2019/04/30/the-moral-panic-behind-internet-regulation/
https://revisesociology.com/2019/08/19/moral-panics/
https://canyoncreekbh.com/blog/panic-attack-vs-anxiety-attack-whats-the-difference/
Tarix : 31 yanvar 2025
Əksi qeyd olunmayıbsa, bu məzmun CC BY-SA 4.0 çərçivəsində yayımlanır.
