Kodlaşdırma nəzəriyyəsi - məlumatın səmərəli və etibarlı şəkildə ötürülməsi və saxlanması üçün tətbiq olunan riyazi nəzəriyyələr və metodlar toplusu. Bu nəzəriyyə, məlumatın səhvsiz və səmərəli şəkildə ötürülməsi və saxlanmasını təmin edən kodların yaradılmasını və təhlilini əhatə edir. Tarixi Kodlaşdırma nəzəriyyəsinin ilkin inkişafı, müharibə dövrünə, xüsusilə İkinci Dünya Müharibəsi dövrünə təsadüf edir. Həmin dövrdə, məlumatların təhlükəsiz və düzgün şəkildə ötürülməsi çox vacib idi. Kriptoqrafiya sahəsindəki araşdırmalar, məlumatın səhvsiz ötürülməsi və təhriflərə qarşı mühafizəsi məsələlərini gündəmə gətirdi. Həmçinin, ilk kodlaşdırma texnikaları bu dövrdə inkişaf etməyə başladı. Kodlaşdırma nəzəriyyəsinin təməl daşlarını qoyan ən mühüm şəxs Klod Şennondur. 1948-ci ildə Şennon "A Mathematical Theory of Communication" adlı əsərini nəşr etdi. Bu əsər, informasiya nəzəriyyəsinin əsaslarını müəyyən etdi və kodlaşdırma nəzəriyyəsinin inkişafında mühüm mərhələ oldu. Şennon, məlumatın sıxılmasını, kodlaşdırılmasını və səhv düzəltməni nəzəri və praktiki olaraq araşdırmışdır. Onun Şennon-un Kanal Kodlaşdırma Teoremi (Shannon's Channel Coding Theorem), məlumatların səsli (noisy) kanallardan etibarlı şəkildə ötürülməsi üçün kodlaşdırma metodlarının əsas prinsiplərini ortaya qoydu. 1940-1950-ci illərdə kodlaşdırma nəzəriyyəsi, əsasən səhv düzəltmə metodları ilə əlaqədar araşdırmalarla inkişaf etdi. 1950-ci illərin əvvəlləri Hamming kodu, ilk praktiki səhv düzəltmə kodlarından biri olaraq ortaya çıxdı. Mahiyyəti Richard Hamming tərəfindən təklif olunan bu kod, səhvlərin aşkarlanması və düzəldilməsi üçün istifadə olunan sadə və təsirli bir metoddur. Hamming kodu, binary (ikili) məlumatın səhvlərini düzəltmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Hamming, kodlaşdırma nəzəriyyəsinə riyazi yanaşmalar tətbiq edərək, səhv aşkarlama və düzəltmə üçün nəzəri əsaslar yaratdı. Bu kod, həmçinin, Hamming məsafəsi konsepsiyasını da tanıtdı ki, bu da iki məlumatın neçənci fərqli bitlərə sahib olduğunu göstərir. 1980-ci illərin ortalarında, Şennonun kanal kodlaşdırma teoremindəki nəzəri nəticələrin tətbiqinə daha çox diqqət ayrıldı. Turbo kodları və LDPC (Low-Density Parity-Check) kodları kimi yeni kodlaşdırma metodları təklif edildi. Turbo kodları, Berrou və digər tədqiqatçılar tərəfindən 1993-cü ildə təqdim edildi. Bu kodlar, yüksək kanal tutumu və aşağı səhv nisbətləri ilə məhdudlaşdırılmış kanallarda effektiv məlumat ötürülməsini təmin edirdi. LDPC kodları isə daha əvvəlki kodlaşdırma metodlarından daha yaxşı səhv düzəltmə qabiliyyəti təqdim etdi. 2000-ci illərdən etibarən kodlaşdırma nəzəriyyəsi daha çox praktiki tətbiqlərə yönəldi və şəbəkə kodlaşdırması, şifrələmə və yüksək sürətli məlumat ötürülməsi sahələrində geniş istifadə olunmağa başlandı. Kodlaşdırma nəzəriyyəsinin əsas məqsədləri 1. Səhv düzəltmə (Error Correction) 2. Səhv aşkarlama (Error Detection) 3. Səmərəli kodlaşdırma (Efficient Coding) 4. Məlumatın qorunması və təhlükəsizliyi (Data Protection and Security) 5. Maksimum kanal tutumu (Maximizing Channel Capacity) 6. Kanalın xüsusiyyətlərinə uyğun kodlar (Adaptation to Channel Characteristics) 7. Blok və konvolusyon kodları (Block and Convolutional Codes) Tətbiq sahələri Kodlaşdırma nəzəriyyəsi, modern informasiya texnologiyalarının əsasını təşkil edir və məlumatın etibarlı, sürətli və effektiv şəkildə ötürülməsini təmin edir. Həmçinin, bu nəzəriyyə, rabitə sahəsində optimallaşdırma, səhv aşkarlama və düzəltmə, məlumatın sıxılması və təhlükəsizlik tədbirləri üçün önəmlidir.
https://en.wikipedia.org/wiki/Coding_theory
https://abcnews.go.com/Technology/story?id=119305&page=1
https://projecteuclid.org/journals/annals-of-mathematical-statistics/volume-14/issue-4/The-Detection-of-Defective-Members-of-Large-Populations/10.1214/aoms/1177731363.full
https://en.wikipedia.org/wiki/Claude_Shannon
https://web.archive.org/web/20161117220131/http://www.math.ualberta.ca/ami/CAMQ/table_of_content/vol_10/10_1c.htm
https://en.wikipedia.org/wiki/Introduction_to_the_Theory_of_Error-Correcting_Codes
chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://www.ams.org/notices/200201/fea-shannon.pdf
https://liorpachter.wordpress.com/2013/11/05/claude-shannon-population-geneticist/
Tarix : 10 yanvar 2025
Əksi qeyd olunmayıbsa, bu məzmun CC BY-SA 4.0 çərçivəsində yayımlanır.
