Forer effekt (və ya Barnum Effekt) - İnsanın özünə aid olmayan, ümumilikdə çox insan üçün doğru ola biləcək, amma fərdi olaraq çox xüsusi olmayan məlumatlara inanmasına səbəb olan psixoloji fenomen. Bu fenomen adətən astrologiya, şəxsi inkişaf testləri və ya digər ümumi xarakter analizlərinə əsaslanır. Forer effekti adını, 1948-ci ildə psixoloq Bertram Forer tərəfindən aparılan bir eksperimentdən götürür. Forer, tələbələrinə öz şəxsiyyət xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmək üçün bir test təqdim etdi və hər birinə eyni ümumi təhlili verdiyi halda, tələbələr bu təhlilin özlərinə xüsusi olduğunu düşündülər və böyük əksəriyyəti bu analizin doğru olduğunu düşündü. Forer Effektinin əsas prinsipi, bu cür ümumi və qeyri-müəyyən məlumatların insanların özünə aid olduğunu düşünməsidir. Forer Effektinə bənzər başqa bir psixoloji fenomen də Halo effektidir. Bu fenomen, bir insanın bir və ya bir neçə xüsusiyyətinin (məsələn, fiziki görünüşü və ya davranışı) digər xüsusiyyətlərini necə qiymətləndirdiyimizə təsir etməsidir. Yəni, bir insanın gözəl və ya cazibədar görünməsi, onun digər xüsusiyyətlərinin (məsələn, zəka, xarakter və ya etik dəyərləri) də müsbət olacağına dair yanlış bir təsəvvür yaradır. Bu, sadəcə bir xüsusiyyətə görə tam şəxsiyyətin qiymətləndirilməsi tendensiyasını təsvir edir. Məsələn, əgər birisi çox yaraşıqlı və ya cazibədar görünürsə, bu insanın da ağıllı və mehriban olduğu düşünülə bilər, baxmayaraq ki, bu, həmişə doğru olmaya bilər. Bu, insanların digər insanları çox zaman yalnız bir və ya iki xüsusiyyətə əsaslanaraq qiymətləndirməsinə səbəb olur. Halo Effektinin mənfi tərəfi isə, əgər birisi çox pis bir xüsusiyyətə malikdirsə, bu, onların digər xüsusiyyətlərinin də pis olduğunu düşündürə bilər, halbuki bu, həmişə doğru deyil. Müsbət tərəfləri - Şəxsiyyətin və özünə yönəlik qərarların anlanması: Forer effektinin əhəmiyyəti, insanların ümumi və qeyri-müəyyən məlumatları şəxsiyyətlərinə aid etdiklərini göstərir. Bu, insanların özlərinə dair düşüncələrini və davranışlarını daha obyektiv şəkildə qiymətləndirmələrini çətinləşdirir. Məsələn, astroloji və ya psixoloji testlərdən istifadə edərək, insanlar özlərini və başqalarını yanlış və çox ümumi şəkildə qiymətləndirə bilərlər. - Təhlükəli ideyaların və manipulyasiyanın qarşısını qlma: Forer effektinin varlığı, manipulyasiya və təhrif edilmiş məlumatlardan qorunmağımıza kömək edir. Bəzi insanlar və ya təşkilatlar (məsələn, psixoloji məsləhətçilər və ya reklam şirkətləri) bu tip ümumi ifadələri istifadə edərək insanları manipulyasiya edə bilərlər. Onlar insanların özlərinə aid olmayan, lakin doğru olduğuna inandıqları məlumatları satmaq və ya müəyyən bir məhsul və ya xidmətə maraq oyatmaq məqsədini güdə bilərlər. - Kritika və özəl təhlil bacarıqlarını artırmaq: Forer effektinin və buna bənzər digər fenomenlərin əhəmiyyəti, insanlara daha tənqidi düşünməyi öyrətməkdədir. Bu cür fenomenləri anladıqda, insanlar daha asanlıqla qeyri-obyektiv, səhv və ya manipulyasiya edilmiş məlumatları tanıya və onlardan qaça bilərlər. Bu, insanlara daha sağlam qərarlar qəbul etmə, öz fikirlərini daha düzgün formalaşdırma və məlumatların doğruluğunu yoxlamağa kömək edir. - Psixologiya və insan davranışı: Bu tip fenomenlər psixologiyanın və insan davranışının müxtəlif aspektlərini anlamağa kömək edir. Forer Effektinin təhlili, insanların öz düşüncə tərzlərini, özünə inamlarını və başqaları ilə əlaqələrini necə qurduqlarını göstərir. Bu, həm də psixoloji diaqnostika və terapiya sahəsində istifadə oluna bilər. - Sosial interaksiyalar və qarşılıqlı əlaqələr: Forer effektinin sosial əlaqələrə təsiri də böyükdür. İnsanlar başqalarının davranışlarını və xüsusiyyətlərini qiymətləndirərkən çox zaman ümumi və qeyri-dəqiq məlumatlara əsaslanır. Bu da səhv qənaətlərə, yanlış anlaşmalara və sosial qarşıdurmalara səbəb ola bilər. Bu effektin dərk edilməsi, insanlar arasında daha dürüst və dəqiq qarşılıqlı əlaqələr qurmağa kömək edə bilər. Mənfi cəhətləri - Manipulyasiya və istismar: Forer effektindən istifadə edərək, bəzi insanlar və təşkilatlar insanları manipulyasiya edə bilərlər. Məsələn, astrologiya, şəxsiyyət testləri və ya fərdi inkişaf proqramları, çox vaxt ümumi və qeyri-dəqiq məlumatlarla insanları özlərinə inandıraraq onları müəyyən məhsul və xidmətlərə cəlb etməyə çalışırlar. Bu, insanların yanlış qərarlar qəbul etməsinə və sərf etməməli olduqları məbləğləri xərcləmələrinə səbəb ola bilər. - Səhv özünə təsəvvür: Forer effektinin təsiri altında insanlar öz şəxsiyyətlərinə dair yanlış təsəvvürlər yarada bilərlər. Çünki onlar ümumi və qeyri-dəqiq məlumatları öz həyatlarına tətbiq edərək, özlərini bəzən daha mükəmməl və ya daha zəif hiss edə bilərlər. Bu, özünə inamsızlıq və ya həddindən artıq özünə hörmət kimi neqativ psixoloji vəziyyətlərə yol aça bilər. - Təhlilin dərinliyinin olmaması: Forer effektinin ən mühüm mənfi tərəflərindən biri, insanların daha dərin və konkret təhlillərdən imtina etmələrinə səbəb olmasıdır. Ümumi və qeyri-dəqiq məlumatlar insanları düşündürə bilər ki, onlar öz şəxsiyyətlərini tam olaraq anladıqlarını hiss etsinlər. Bu isə onları daha dərin, elmi əsaslara və şəxsi təcrübəyə dayanan təhlillərdən uzaqlaşdırar və nəticədə şəxsi inkişaf imkanları məhdudlaşar. - Cəmiyyətin təsirinə müsbət təsir edə bilməmək: Forer effektinin güclü təsiri altında insanlar başqalarına qarşı yanlış qiymətləndirmələr və təhlillər apara bilərlər. Bu, sosial qarşılıqlı əlaqələrdə səhv anlaşılmalara, ədalətsiz qiymətləndirmələrə və sosial problemlərə səbəb ola bilər. - Cəmiyyətin ədalətsiz idarə edilməsi: Forer effektinin uzun müddətli təsiri altında cəmiyyətlər, qeyri-müəyyən və ümumi məlumatlara əsaslanaraq, bəzi məsələləri düzgün qiymətləndirməyə bilər. Bu, qeyri-dəqiq və manipulyasiya edilmiş məlumatların yayılmasına yol aça bilər, bu da cəmiyyətin daha geniş məsələlərdə düzgün qərar vermə qabiliyyətinə mənfi təsir edə bilər. - Elmi düşüncə və tənqidi düşüncə bacarıqlarının zədələnməsi: Forer effektinə inanmaq, insanların elmi düşüncə və tənqidi düşünmə bacarıqlarını zəiflədə bilər. Çünki bu fenomen, insanların elmi əsaslardan uzaqlaşaraq, çox vaxt qeyri-obyektiv və subyektiv məlumatlara inanmalarına səbəb olur. Bu da daha düzgün və məlumatlı qərar qəbul etmə prosesini çətinləşdirə bilər.
https://www.britannica.com/science/Barnum-Effect
https://thedecisionlab.com/biases/barnum-effect
https://www.verywellmind.com/barnum-effect-7561323
https://health.clevelandclinic.org/barnum-effect
https://psych.fullerton.edu/mbirnbaum/psych101/barnum_demo.htm
https://www.equalture.com/bias-overview/barnum-effect/
https://nesslabs.com/barnum-effect
https://www.researchgate.net/publication/232554639_The_'Barnum_Effect'_in_Personality_Assessment_A_Review_of_the_Literature
https://study.com/academy/lesson/the-barnum-effect-in-psychology.html
https://psycnet.apa.org/record/1977-21271-001
https://neurofied.com/barnum-effect-the-reason-why-we-believe-our-horoscopes/
https://dictionary.apa.org/barnum-effect
https://thedecisionlab.com/insights/business/the-science-behind-the-barnum-effect
https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0191886907003042
https://sketchplanations.com/the-barnum-effect
Tarix : 21 dekabr 2024
Əksi qeyd olunmayıbsa, bu məzmun CC BY-SA 4.0 çərçivəsində yayımlanır.
