Diriltmə (de-extinction) - Nəsli kəsilmiş növlərin müxtəlif biotexnologiyalar vasitəsilə yenidən inkişaf etdirilməsi və ya onların genetik materialının müasir dövrdə canlandırılması prosesi. Bu yanaşma həm bioloji elmlər, həm də etik müzakirələr sahəsində əhəmiyyətli bir mövzuya çevrilmişdir. Diriltmə prosesinin məqsədi, nəsli kəsilmiş növləri yenidən təbiətə qaytarmaq, ekosistemləri bərpa etmək və ya müəyyən genetik xüsusiyyətləri qorumaqdır. İlkin tədqiqatlar Diriltmə ideyası 20-ci əsrin ortalarında inkişaf etməyə başladı. 1960-cı illərdə klonlama və genetik mühəndislik sahələrindəki irəliləyişlər bu konsepsiyanı daha da reallaşdıra biləcək texnologiyaların inkişafına şərait yaratdı. İlk ciddi müzakirələr Pyrene ibex adlı növün klonlanması ilə başlamışdır. Pyrene İbexin klonlanması 2003-cü ildə İspaniya və Fransa alimləri Pyrene İbex (Bucardo) adlı nəsli kəsilmiş keçi növünü yenidən klonlamaq üçün uğurlu addım atdılar. Klonlanmış Pyrene İbex cəmi bir neçə dəqiqə yaşasa da, bu hadisə Diriltmənin mümkünlüyünü sübut etdi və bu sahədə elmi cəhdlərin başlanğıcı oldu. Diriltmə üsulları 1. Klonlama: Klonlama, nəsli kəsilmiş növün genetik materialından istifadə edərək canlı orqanizmlər yaratma prosesidir. Burada əsas mərhələlərdən biri, genetik materialın müasir qohum növlərdən götürülən yumurta hüceyrəsinə köçürülməsidir. 2. CRISPR texnologiyası: Gen redaktə texnologiyası olan CRISPR-Cas9, nəsli kəsilmiş növlərin genetik kodlarını dəyişdirmək və onları müasir növlərin genetik materialına inteqrasiya etmək üçün istifadə olunur. 3. Yaxın qohumların seçilərək çarpazlaşdırılması: Nəsli kəsilmiş növlərə yaxın olan növlərin seleksiya və çarpazlaşdırma yolu ilə genetik xüsusiyyətlərinin bərpa edilməsi üsulu. 4. Hüceyrə texnologiyası və süni reproduksiya: Bu üsullar nəsli kəsilmiş növlərin embrionlarını süni mühitdə inkişaf etdirmək üçün istifadə olunur. Bu yanaşma müasir növlərdən əldə edilən daşıyıcı ana vasitəsilə həyata keçirilir. Əsas layihələr və nəticələr 1. Mamontların dirildilməsi: Mamontların dirildilməsi üçün tədqiqatlar aparılır. Bu məqsədlə mamontların genetik materialı müasir fillərin genləri ilə birləşdirilir. Bu sahədə ən tanınmış layihələrdən biri Harvard Universiteti tərəfindən irəli sürülmüşdür. 2. Dodo quşunun dirildilməsi: Dodo quşunun 17-ci əsrdə nəsli kəsilmişdir. Bu növün dirçəldilməsi üçün fosil qalıqları və müasir genetik məlumatlardan istifadə edilir. 3. Tasmaniya canavarının dirildirməsi: Tasmaniya canavarı (Thylacine) 1936-cı ildən bəri yox olmuş sayılır. Onun dirildirməsi üçün Avstraliya alimləri xüsusi tədqiqatlar aparırlar. Diriltmənin faydaları 1. Ekosistemlərin bərpası: Nəsli kəsilmiş növlərin dirçəldilməsi, məhv olmuş ekosistemlərin tarazlığını bərpa etməyə kömək edə bilər. Məsələn, mamontların dirçəldilməsi Sibir tundrasının qorunmasına təsir göstərə bilər. 2.Elmi və təhsil dəyərləri: Diriltmə təbiət tarixinə dair biliklərin genişlənməsinə və yeni texnologiyaların inkişafına təkan verir. Mühafizə və biomüxtəliflik Nəsli tükənmiş növlərin dirildilməsi, müasir növlərin yox olmaq təhlükəsini azaltmaq üçün bir nümunə yarada bilər. Tənqidlər və etik müzakirələr 1. Ekoloji problemlər: Dirildilmiş növlərin müasir ekosistemlərə uyğunlaşması çətin ola bilər. Bu, mövcud növlərin populyasiyalarına mənfi təsir göstərə bilər. 2. Genetik dəyişikliklərin riskləri: Genetik modifikasiyaların yaratdığı yeni xüsusiyyətlər, təbii proseslərə qarşı uyğunsuz nəticələrə gətirib çıxara bilər. 3. Etik suallar: Diriltmə təkcə elmi deyil, həm də etik müzakirələri doğurur. Canlıların süni yolla yaradılması və onların hüquqları məsələsi mühüm müzakirə mövzusudur. Maliyyə və resurs problemləri Diriltmə layihələri yüksək maliyyə vəsaiti tələb edir və müasir növlərin qorunması layihələrinə mane ola bilər. Diriltmənin gələcəyi Diriltmə tədqiqatları gələcəkdə daha geniş miqyasda həyata keçirilə bilər. Xüsusilə CRISPR texnologiyasının inkişafı bu sahədə daha çox uğurlar əldə etməyə imkan verir. Lakin bu texnologiyanın tətbiqi ilə bağlı etik və ekoloji məsələlərin dəqiq həll edilməsi vacibdir. Diriltmə təbiət elmləri və biotexnologiya sahəsində yeni bir dövrün başlanğıcını təmsil edir. Bu konsepsiya, yalnız nəsli kəsilmiş növlərin bərpası deyil, həm də təbiət və texnologiyanın qarşılıqlı təsirini öyrənmək üçün geniş imkanlar yaradır. Buna baxmayaraq, bu sahədə irəliləyişlərin ekoloji və etik cəhətdən balanslı şəkildə idarə olunması mütləqdir.
https://evrimagaci.org/turdiriltimi-icin-aday-turler-hangileridir-7030
https://colossal.com/how-de-extinction-works/
https://www.britannica.com/science/de-extinction
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4157387/
Tarix : 1 dekabr 2024
Əksi qeyd olunmayıbsa, bu məzmun CC BY-SA 4.0 çərçivəsində yayımlanır.
