Barion akustik titrəmələr (ingiliscə Baryon acoustic oscillations, qısaca BAO) - Kosmologiyada erkən kainatın ilkin plazmasında akustik sıxlıq dalğalarının yaratdığı kainatın görünən barionik maddəsinin (normal maddə) sıxlığında dalğalanmalar. Erkən kainat Big Bang-dən təxminən 380,000 il sonra, rekombinasiya dövründə yaranmışdır. Rekombinasiyadan öncə, cazibə quvvələri və radiasiya təzyiqinin intensiv tərəfli təsiri barion-foton plazmasında sıxlıq titrəmələrə səbəb olurdu. Cazibə maddəni sıxarkən, radiasiya təzyiqi bu sıxılmaya qarşı dayanır və bu təbii proses kainatda qalaktika və klaster kimi irimiqyaslı strukturların toxumunu əsasını qoyurdu. Kosmik səs Erkən kainatda barion-foton titrəmələri ilkin plazmada yayılan səs dalğaları kimi başa düşülə bilər. Bu dalğalar ilkin sıxlıq perturbasiyalarından çıxaraq rekombinasiyaya qədər işıq sürətinin yarısı qədər bir sürətlə irəliləyirdi və bu vaxt donaraq qalırdı. Bu səs dalğalarının səs horizontu kimi tanınan fiziki ölçüsü, bu gün təxminən 150 milyon işıq ili təşkil edir, kosmik məsafələrin ölçülməsi üçün standart vahid kimi istifadə edilir. Bu səs dalğaları barion maddəsinin paylanmasında dövrü sıxlıq fluktuasiyaları yaratmışdır ki, bunlar qalaktikaların irimiqyaslı yığılmasında cüzi artıqlıqlar kimi müşahidə edilə bilər. "Sloan Digital Sky Survey"də BAO siqnalı BAO-nin ilk əhəmiyyətli kəşfi Sloan Digital Sky Survey (SDSS) tərəfindən edilmişdir. SDSS qalaktika yerlərindən korrelyasiya funksiyasında, səs horizontunun xarakterik ölçüsünə uyğun gələn incə, lakin aşkar bir zirvəni üzə çıxardı. Bu kəşf BAO-nın nəzəri proqnozlarını təsdiq etdi və kosmologiyanı öyrənmək üçün güclü yeni vasitə təqdim etdi. SDSS məlumatları, habelə kainatın sürətlənmiş ekspansiyasını nümayiş etdirərək qaranlıq enerjinin mövcudluğunu daxil etməklə standart kosmologiya modelini dəstəklədi. Digər qalaktika tədqiqatlarında kəşflər SDSS-nin uğurundan sonra, 2dF Galaxy Redshift Survey, Barion Oscillation Spectroscopic Survey (BOSS) və Dark Energy Survey (DES) kimi digər qalaktika tədqiqatları BAO-nın siqnallarını təsdiq etdilər və dəqiqləşdirdilər. Bir neçə tədqiqatdan alınan məlumatları birləşdirərək, alimlər BAO ölçülərinin dəqiqliyini artırdı, qaranlıq enerjinin təbiəti və kainatın maddə möhtəviyyatı haqqında vacib anlayışlar əldə etdilər.
https://en.wikipedia.org/wiki/Baryon_acoustic_oscillations
https://www.osti.gov/biblio/987204
https://www.space.com/19027-universe-baby-picture-wmap.html
https://lambda.gsfc.nasa.gov/product/wmap/dr3/pub_papers/fiveyear/basic_results/wmap5basic_reprint.pdf
https://link.springer.com/article/10.1007/BF00653471
https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1993ApJ...412...64L/abstract
https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1674-4527/11/12/003
https://en.wikipedia.org/wiki/International_Journal_of_Modern_Physics#International_Journal_of_Modern_Physics_D
https://academic.oup.com/mnras/article/427/4/3435/974307?login=false
https://academic.oup.com/mnras/article/418/3/1707/1061950?login=false
https://academic.oup.com/mnras/article/416/4/3017/976636?login=false
https://academic.oup.com/mnras/article/362/2/505/1017047?login=false
https://www.scientificamerican.com/article/ho-oleilana-a-billion-light-year-wide-bubble-of-galaxies-astounds-astronomers/
https://sci.esa.int/web/euclid/-/what-are-baryonic-acoustic-oscillations-
https://svs.gsfc.nasa.gov/13768/
https://arxiv.org/abs/0910.5224
Tarix : 21 yanvar 2025
Əksi qeyd olunmayıbsa, bu məzmun CC BY-SA 4.0 çərçivəsində yayımlanır.
